Item gefilterd op datum: december 2012

• conciliaristen slaagden er niet in een instituut/apparaat op te richten dat hun programma stevig had kunnen vestigen & hun belangen tussen de concilies door kon bewaken
• hun kritische aandacht was te eenzijdig gericht op de positie v.d. paus binnen de Kerk en te weinig op hervormingen v. andere kerkelijke geledingen

Restauratie

• einde v.d. conciliaire beweging opende de weg naar krachtige restauratie v. pausschap
• toch was Schisma & conciliaire periode een zwaarbetaalde periode geweest:in deze kritieke fase hadden tegenkrachten tegen het pauselijk centralisme zich verder kunnen versterken

Nationale Kerken

• Eng./Fr. wilden zo min mogelijk geld naar Rome laten afvloeien (geldnood: 100j- oorlog)
• leidde tot vorming ‘nationale Kerken’: Gallicaanse in Fr. waar de vorst in 1438 grote invloed kreeg op benoeming v. clerici
• elders mss minder controle v. vorsten over clerus, maar overal kwam nieuw evenwicht tot stand tussen pauselijke & vorstelijke zeggenschap over Kerk & clerus binnen het gebied

Renaissancepausen

• creëren als reactie een nieuwe machtsbasis door de finale consolidatie v. hun It. bezittingen in de pauselijke staat à succes!
• keerzijde = paus gaf zo ook de ‘vrijheid van de Kerk’ prijs, waar in 11/12^de eeuw zo voor gestreden was

kiezen een nieuwe paus, maar komen op hun keuze terug omdat ze bang zijn dat hij hun invloed in de curie drastisch zou terugdringen à kozen een tegenpaus die naar Avignon gaat, terwijl de 1^ste paus in Rome bleef à = Westers Schisma à duurt 40j: 1378-1417

Schisma

- zorgt voor 2 obediënties bepaald door de grote internationale politieke scheidslijnen

* Fr. & bondgenoten (Napels, Sp. Koninkrijken, Schotland) kozen voor Avignon

* Eng., Duitse Rijk, Scandinavië, Polen, Hongarije, Portugal kozen voor Rome

- deze obediënties waren wel niet erg vast, ze wisselden naargelang de omstandigheden à nationale belangen

- pogingen om het Schisma te beëindigen à omdat wapengeweld of vrijwillig terugtreden uitgesloten was hield men uiteindelijk een concilie om er een einde aan te maken

Gezag van een concilie

- veel discussie over het gezag v.e. concilie en alles wat er mee in verband stond

- toch was gedachte om een concilie over een paus te laten oordelen niet nieuw: 1^ste helft 14^de eeuw al ideeën over rol algemene concilies in discours over verhouding Kerk-staat als natuurlijk tegenwicht tegen het groeiend pauselijk centralisme

- dit conciliarisme had toch een andere, minder dissidente basis => belangrijkste vertolkers zijn 2 Fr. Theologen: Pierre d’Ailly & Jean Gerson

- uitgangspunt conciliair denken bleef de opvatting dat een algemeen concilie over de paus kon oordelen en de plicht had dit te doen als de paus afweek v.h. geloof en de Kerk in haar voortbestaan bedreigde ó alternatieve opvatting dat algemeen concilie onder alle omstandigheden boven de paus stond kreeg nooit de overhand

Concilies

- 1409: 1^ste poging tot zo’n concilie liep uit op fiasco

- 1414-18: Concilie v. Konstanz (georganiseerd door Duitse keizer Sigismund) à succes!

- grootste kerkvergaderingen uit de ME: openbare zittingen en veel vorsten, edelen, lagere geestelijke, studenten à geestelijken hadden stemrecht

Einde Schisma

- zittende pausen moesten aftreden & Martinus V (1417-1431) wordt gekozen & erkend

- met einde Schisma leek de weg vrij voor omvorming v.d. conciliaire gedachten tot een constitutioneel element van de kerkelijke organisatie à bij Konstanz besluit men regelmatig algemene kerkvergaderingen te houden (zoals in vroegchristelijke Kerk)

Regelmatige kerkvergaderingen?

- liep al mis bij 2^de concilie v. 1431 in Basel, vooral door tegenwerking paus Eugenius IV die van de bemoeienissen van de concilies afwouà verplaatste het concilie eind 1437 naar Ferrara en verbrak zo de eensgezindheid onder de conciliegangers

- meesten voegden zich bij de paus en in Basel bleef alleen een radicale groep over die vlug marginaliseerde en in 1449 de vergadering ophieven

- verplaatsing naar Ferrara = breekpunt, begin v.h. einde v.h. conciliarisme als invloedrijke beweging binnen de Kerk

- 1460: bul Execrabilis v. Pius II: verbod om in beroep te gaan tegen een pauselijke beslissing bij een algemeen concilie à = einde conciliaire beweging

toch bleven alle pausen streven naar een terugkeer naar Rome à voorwaarde = rust in Italië

• 1319: Johannes XXII zendt kleine legermacht met Barnard du Poujet naar Italië om orde in pauselijk gebied te herstellen à weinig succes
• kort na 1350: missie kardinaal Gil Albornoz (aartsbisschop Toledo) à verstrikt in It. politiek
• terugkeer naar Rome pas met Gregorius XI (1370-1378) die arriveerde in 1377 († 1j later)

door teloorgang universalistische pretenties raakte de Kerk veel v. haar ‘moreel & geestelijk leiderschap’ kwijt, maar daar staat tegenover dat Avignon- pausen wel centralisatiestreven i.d. pauselijke gezagsuitoefening binnen de Kerk hebben kunnen uitbouwen => leidde tot bureaucratische versterking v.d. curie, maar ging gepaard met versteviging v.d. positie v. de paus zelf

• verdere uitbouw + nieuwe afdelingen of ruimere bevoegdheden voor de 4 vaste departementen v.d. curie sinds 13^de eeuw: kanselarij, Camera Apostolica, Penitentiaria, Audientia à groei in productie kanselarij ging samen met uitbreiding v. werkzaamheden v. afdelingen voor financiën & rechtspraak

* opsplitsing Audientia (pauselijke rechtbank) in 2 colleges

* = duur: nood aan nieuwe inkomsten (ook doordat men de macht over Rome kwijt is)

- basis onder de vergroting v.d. financiën v.d. curie werd onder Innocentius III gelegd:

* legde als eerste paus regelmatig belastingen op aan de hele geestelijkheid (= minder afhankelijk v. It. bezittingen & incidentele vorstelijke subsidies)

* 2^de nieuwe inkomstenbron = revenuen uit vergeving v. lagere kerkelijke ambten en daaraan verbonden inkomsten (beneficia: provisies & expectanties) à inning geperfectioneerd in deze periode

• tot 13^de eeuw had paus geen bemoeienis met de meeste benoemingen, kon enkel in bijzondere omstandigheden bij conflict tussenkomen à komt nu verandering in en in 1265 vaardigt Clemens IV de bul Licet eccelsiarum uit: paus is hoogste gezagsdrager en kan beschikken over alle beneficies à paus kan ongebreideld ingrijpen
• toch geen direct einde aan bestaande praktijken, maar stelselmatige uitbreiding pauselijke interventie à hoogtepunt in Avignon-periode (Johannes XXII)
• pauselijke bemoeienis over benoemingen ging nog verder à onder Johannes XXII & opvolger Benedictus XII is bepaald dat alle ambten ‘ter beschikking’ van de paus stonden
• de direct betrokken clerus verliest bijna alle inspraak
• toch bleven wereldlijke vorsten zich moeien met benoemingen
• grootste deel rekening werd voldaan door degenen die langs deze weg waren benoemd à bisschoppen/abten betaalden 1/3 eerste ambtsjaar, lagere clerus ½
• deze machinerie kon alleen in gang blijven m.b.v. geolied bureaucratisch apparaat
• 1350: 500 à 600 stafleden: ruime verdubbeling (inclusief hofhouding met personeel & garde, exlusief staven v.d. kardinalen : ook nog 10tallen personen)
• kardinalen: ook rechtspraak + gezamenlijke zorg voor beheer v. collegiale inkomsten

• vervreemding tussen top en basis

deze confrontaties waren ook botsingen tussen krachtige maar eigenzinnige persoonlijkheden

1) werden allen gesteund door intellectuelen, goed in staat een ideologie op papier te zetten

Pauselijk standpunt

• vertolkers pauselijk standpunt: Jacopo Cappucci v. VIterbo, Egidio Colonna v. Rome (Aegidius Romanus) voor Bonifatius VIII, Agustinus Triumphus
• pauselijke ideologie = weinig vernieuwend: meeste hiërocratische argumenten waren overbekend: paus is als vertegenwoordiger v. God geen enkele menselijke autoriteit rekenschap verschuldigd + paus mocht als hoogste macht iedereen ter verantwoording roepen
• paus deed er toch het beste aan de wereldlijke macht over te laten aan vorsten, omdat men soms geweld moest gebruiken à paus mocht zich wel bemoeien met grote politieke lijnen
• nieuw = onderbouwing oude standpunten met aan Aristoteles ontleende redeneringen

Filips de Schone

• positie Filips de Schone verdedigd door Jean Quidort (Johannes v. Parijs: unieftheoloog)
• variaties op tweezwaardenleer + hij ontzegde de paus & geestelijkheid élk dominium (= alle macht met uitoefening dwang of eigendomsrechten)
• paus had geen directe zeggenschap over kerkelijk eigendom in deze visie, hij mocht ze alleen beheren en de rechtspersoon “Kerk v. Rome” was de eigenaar à paus mocht zich dus niet met wereldlijke zaken inlaten, mocht alleen stem verheffen als vorsten de Kerkwetten overtraden.
• geestelijk gezag = superieur, maar enkel op metafysisch niveau: in aardse werkelijkheid waren paus & vorst elk autonoom binnen eigen goed afgebakende sfeer

Lodewijk van Beieren

• Lodewijk v. Beieren werd ondersteund door Marsilius/Marsiglio di Mianardini (arts uit Padua)
• vlucht naar hof v. Lodewijk v. Beieren in München en steunt Lodewijk bij tocht naar Rome
• auteur Defensor Pacis (1324): grondslag alle gezag berust bij volk of universitas civium (gemeenschap stemhebbende ‘burgers’): volkssouvereiniteit ook in de Kerk!
• revolutionaire opvattingen over relatie wereldlijk-geestelijk gezag die in de ogen v.d. Kerk ketters waren
• bemoeienissen v.d. paus zouden belangrijkste oorzaak v. vredesverstoring zijn
• rol Kerk moet beperkt blijven tot zedelijke/religieuze educatie + verstrekken sacrament
• gemeenschap v. gelovigen moet aan basis v. regelgeving & gezagsuitoefening binnen de Kerk staan à veel praktischer om dit aan civiele autoriteiten over te laten
• ook concilies zouden het omzetten v. hun gezaghebbende uitspraken in wetten moeten overlaten aan wereldlijke vorsten
• stelt kerkelijke hiërarchie in vraag: geestelijkheid is overbodig want Christus maakte geen onderscheid in geestelijken dus een paus = dorpspastoor
• Kerk hoort ook geen wereldlijke bezittingen te hebben (~Christus)
  à haalde dit idee v.d. franciscanen die na een eeuw interne strijd + strijd om acceptatie door de kerk, in 1323 monddood werden gemaakt toen Johannes XXII het idee v.d. absolute armoede v. Christus & apostelen ketters verklaarde
• kopstukken vluchtten naar München = verzamelplaats radicale dissidenten(o.a. Willem v. Ockham)

John Wyclif

• Eng. Theolog John Wyclif, werkzaam in Oxford unief + hoven Edward III & Richard II à zag de katholieke Kerk als vals & onwaardig omhulsel waaronder de ware Kerk (onzichtbare gemeenschap v. gelovigen) schuilging à omvatte echter enkel degenen die door goddelijke voorbeschikking uitverkoren waren, en omdat niet uit te maken viel wie dit waren moest de zichtbare Kerk maar blijven bestaan
• ook invloed franciscanen: meende dat de zichtbare Kerk geen bezittingen en wereldlijke macht hoorde te hebben (= teken gods genade, & dit kan enkel voor de uitverkorenen)
• koning moet kerkelijk dominium dus beheren
• volgens Wyclif lag de waarheid v.h. geloof in de bijbel besloten & pleitte voor letterlijke interpretatie ervan à letterlijke bijbellezing in de volkstaal
• geestelijken waren dus overbodig als tussenpersonen i.d bemiddeling v.d. waarheid
• door onmogelijke identificatie v. ware Kerk moesten kerkelijke rechten & goederen door de koning geconfisqueerd en beheerd worden à grote aanhang in royalistische kring
• ook veel sympathisanten in de lagere lagen v.d. maatschappij
• toch geen reformatie vóór de Reformatie à doordat zijn aanhangers (lollarden) na zijn dood snel radicaliseerden en de steun van de elite kwijtraakten

-Bohemen: grote invloed v. zijn werk op Jan Hus (theoloog aan unief Praag) die deze ideeën verbond met een anti-Duits Tsjechisch nationalisme

1415: Hus op brandstapel (op Concilie v. Konstanz)

- Bohemen leek zich los te scheuren

- 1434: compromis tussen Duitse keizer & de gematigde krachten verhindert dit

werd tijdens zijn pontificaat (naast met dit staatsrealisme) ook geconfronteerd met de laatste oprispingen v.h. keizerlijk universalisme à start toen Hendrik VII v. Luxemburg in 310 de Alpen overstak om zich tot keizer te laten kronen en zijn gezag in It. te laten gelden

• Hij maakte einde aan politieke verscheurdheid en trad hard op tegen Lombardische steden die tegenwerkten à 1312: vecht zich naar bijeenkomst en wordt gekroond
• overleed 1j later op tocht naar Z-It. om Napels te veroveren
• 1327: opvolger Lodewijk v. Beieren trekt naar It. à paus (Johannes XXII) keerde zich tegen de Rooms-Koning wanneer die zich in Rome tot keizer had laten kronen door een leek
• paus legt de Heilige Stad onder interdict (zie p.51) en sloeg de keizer in de ban
• paus & keizer verketterden elkaar en de keizer liet een tegenpaus kiezen
• 1330: Lodewijk gaat terug naar Duitsland zonder veel uitgericht te hebben

(lag toen in Provence = van Napels, in leen v. Duitse Rijk)

• pausen blijven er tot 1377, kochten het in 1348 v.d. Anjous & bouwden Palais des Papes
• Clemens V koos het als verblijf in 1309 à door affaire Bonifatius: hij wilde voorkomen dat Bonifatius tot ketter werd verklaard à gelukt: prijs = instemming met vervolging & veroordeling v.d. Tempeliers (hadden na de val v. Palestina hun hoofdkwartier in Parijs gevestigd en hadden een succesvol bankiersbedrijf à Fr. zocht manier om van schulden verlost te geraken en de eigendommen van de Orde te confisqueren)
• 1307-1312: tempeliers werden tot ketters & godslasteraars verklaard die zich overgaven aan homoseksuele uitspattingen en duivelse rituelen à brandstapel en foltering

verschilden enorm  beiden waren een levend anachronisme maar in totaal ander opzicht:

- Celestinus was een wereldvreemde kluizenaar die na lange sedisvacatie1 als een door niemand echt gewild compromiskandidaat was komen bovendrijven  schrok zo v. morele verderf in die wereld dat hij niet wist hoe vlug hij moest aftreden  onder druk opvolger kardinaal Benedetto Caetani trad hij af  Bonifatius VIII wordt paus

- Bonifatius wilde zich boven de wereld verheffen ( vroegere man v.d. wereld) en eiste de hoogste macht in de wereld op  via bullen & legaten mengde hij zich overal i.d. hogere politiek v. wereldlijke vorsten, en overal stootte hij zijn neus

- agressie v. Bonifatius richtte zich vooral tegen Fr. Koning Filips IV de Schone, van wie hij het recht betwistte om v.d. Franse geestelijkheid tol te heffen en haar voor wereldlijke gerechtshoven te dagen  spanningen leiden tot uitvaardiging radicale bullen- Unam Sanctam (1302) is samen met de vroegere Dictatus Papae de meest extreme verwoording v.d. pauselijke machtsaanspraken

- Filips verdacht de paus van samenspanning met Aragon tegen hem  wil hem uit de weg ruimen door beschuldiging van ketterij en hem ontvoeren  ontvoering mislukt maar een commando-eenheid kan Bonifatius in zijn buitenverblijf gevangennemen

- werd binnen een dag ontzet maar stierf de volgende dag ‘door zijn trauma’

werd duidelijk dat de hiërocratische aspiraties v.d. pausen definitief moesten wijken voor een nieuw type caesaropapisme, namelijk vorming van ‘nationale kerken’ waarop koningen of andere landsheren een sterke greep hadden à misverstanden & twist tussen kerk & wereld, paus & keizer/Franse koning à 1294: start strijd toen paus Celestinus V terugtrad na pontificaat v. amper 5 maanden & eindigde met de dood v. keizer Lodewijk v. Beieren in 1347

Het vorstendom van de beroemde Osman was één van de Turkse heerschappijen die zich in de 13^de eeuw had gevormd. Het zou tot in 1918 grote delen van Europa, Azië en Afrika beheersen. De stelselmatige Osmaanse veroveringen hebben in de loop van twee eeuwen tot een waarlijk spectaculair resultaat geleid, namelijk de creatie van een islamitisch imperium. Het succesverhaal was het gevolg van:

- Een strakke militaire organisatie

- De sultan en zijn hofhouding manifesteerden zich als religieuze leiders die alle vormen van het religieuze leven bewaakten en een soort staatskerk oplegden. Hun oorlogen waren dus heilige oorlogen. In dit licht, en door hun sterk dynastieke aanpak, slaagden de Osmanen erin de traditionele tegenstellingen tussen soennieten en sjiieten te overbruggen.

- De Osmanen wisten de onderworpen bevolkingen voldoende te betrekken bij het bestuur en de oorlog, waardoor men loyaliteit verwierf.

- De vrije godsdienstkeuze in de onderworpen gebieden werd ingesteld, ondanks het feit dat er wel overal moskeeën en koranscholen werden neergepoot.

- De erfgenaam van de sultan werd gekozen onder de kinderen van de haremvrouwen die veelal van oorsprong slavinnen waren.

- De Osmanen profiteerden van de bloeiende economie in hun rijk.

- De interne pacificatie en de externe vrede die gegarandeerd werd, maakte een hogere belastingopbrengsten mogelijk.

De vergelijking met de vorming van het Osmaanse Rijk levert de volgende contrasten op: