Item gefilterd op datum: december 2012

De verzuiling werd gekenmerkt door gescheidenheid van de samenleving, maar er waren ook belangrijke elementen van samenhang, vooral in de politiek. Geen enkele zuil had een overwicht dus moesten er compromissen gesloten worden. Op den duur werden alle vier de zuilen daarbij betrokken. Dit werd pacificatiepolitiek genoemd. Een goed voorbeeld is de oplossing voor het radiovraagstuk. Er was een strijd om de schaarse zendtijd uitgebarsten. Dit werd opgelost door enkele algemene regels van de overheid en de verdere uitvoering overliet aan de vier zuilorganisaties die elk 25% van de zendtijd kregen (De Algemene Vereniging Radio Omroep (AVRO), Katholieke Radio Omroep (KRO), Nederlandse Christelijke Radio Vereniging (NCRV) en de sociaal-democratische Vereniging van Arbeiders Radio Amateurs (VARA)) Verder werden enkele uren gereserveerd voor kleinere organisaties. Het samenwerken was werk van de elites. De massa’s in de zuilen hadden een passieve rol op vlak van politiek.

De pacificatiepolitiek werkte niet altijd. Wanneer één zuil tegenstribbelde, kwam er stagnatie in het besluitvormingsproces en kon er politieke crisis zijn. Het gebeurde ook weinig dat alle partijen in het kabinet vertegenwoordigd waren. In het parlement hadden de confessionelen sinds 1918 een sleutelpositie. Ook waren confessionele ministers in alle kabinetten ruim vertegenwoordigd.

Na 1918 moesten de protestanten aanvaarden dat ook een katholiek minister-president kon zijn; Tussen 1918 en 1933 was dit Ch. J. M. Ruys de Beerenbrouck, na 1933 was dit de ARP’er H. Colijn. Laatstgenoemde zocht samenwerking met de liberalen op vlak van economisch en sociaal beleid en kwam zo in conflict met de katholieken.

Van 1946 tot 1958 werd Nederland geregeerd door een zogenoemde rooms-rode coalitie. De PvdA’er W. Drees was 10 jaar minister-president. In deze jaren benaderde de politieke praktijk het model van de pacificatiedemocratie.

Wilhelmina was van 1898 tot 1948 koningin geweest, waarna Juliana haar opvolgde. Zij hadden geen politieke invloed, maar lieten achter de schermen wel eens van zich horen.

Het patroon van burgerlijke normen en waarden was niet wezenlijk veranderd bij vroeger. Daar hoorde een stelsel van geschreven en ongeschreven gedrags- en fatsoensregels bij en er was ook sociale controle binnen de zuilen.

De complexen van onderling verbonden organisaties op levenbeschouwelijk vlak van katholieken, orthodox-protestanten en sociaal-democraten versterkten. Binnen de zuilen was er meestal strenge sociale controle.

Naast de katholieke, orthodox-protestantse, sociaal-democratische en neutraal-liberale zuilen waren er ook kleinere organisaties zoals communisme en nationaal-socialisme. Sterk verzuild waren de politieke partijen, maatschappelijke zorg, jeugdbewegingen, jeugdzorg, omroep en pers. In het economische leven was er nauwelijks sprake van verzuiling. Opvallend is hoe de vrouwenorganisaties zich in de verzuilde patronen voegden. Zij hadden successen geboekt, maar toch gedroegen zij zich naar de in de zuilen heersende normen. Concentratie op de positie als huismoder en weinig betaalde arbeid van de gehuwde vrouw waren belangrijke kenmerken.

De katholieken bleven zich verenigen rond de kerk die sturend optrad, zo toonden ze zich als een eenheid. Ook in Nederland werden corporatieve gedachten en voorstellen ontwikkeld. Het subsidiariteitsbeginsel was van belang. De liberalen en socialisten waren verwerpelijk want ze waren ongodsdienstig. De arbeidersbeweging en de vleugel in de RKSP die de sociale problematiek centraal stelde kon hun positie versterken.In 1945 werd de nieuwe katholieke eenheidspartij opgericht, de Katholieke Volkspartij (KVP).

Bij de orthodox-protestanten was kerkelijke verdeeldheid net een kenmerk. In 1926 en 1944 waren er opnieuw kerksplitsingen in de Gereformeerde Kerken. Ook politiek bleven ze versnipperd. Naast de ARP en CHU waren er ook kleine partijen. De sociale problematiek kreeg hier ook veel aandacht, maar dit leidde veel minder dan bij de katholieken tot voorstellen om de samenleving anders te ordenen.

Bij de sociaal-democraten stonden de partij en de vakbeweging als grootste organisatie centraal. Zij werden gedwongen tot een coöperatieve opstelling, omdat de gelovige arbeiders duidelijk kozen voor de confessionelen en ze dus nooit tot een meerderheid werden gekozen. Deze manier van overleg en steun aan de sociale wetgeving bleek succesvol. Er werden, oiv het Belgische Plan van de Arbeid, voorstellen gedaan voor een betere ordening van de economie. Het Nederlandse Plan van de Arbeid kwam tot stand in 1935. De SDAP werd een burgerlijke hervormingspartij en liet de revolutionaire leer los. Ze waren niet meer uitsluitend gericht op de arbeidersklasse, maar hadden wel nog steeds bijzondere aandacht voor de sociale problematiek. In 1939 leidde dit tot regeringsdeelname. In 1946 werd de Partij van de Arbeid opgericht.

Bij de neutraal-liberalen valt het ontbreken van een duidelijke grondslag op, ook de liberalen in de politiek namen af. Paradoxaal kenmerkte deze zuil zich door het afwijzen van het hokjesdenken. Vooral door de dominante aanwezigheid van de andere zuilen werd men ongewild in veel opzichten toch een eigen zuil. Soms zochten de critici van de verzuiling elkaar op. Tijdens en direct na WOII was er zelfs sprake van een duidelijke politieke beweging tot doorbreking van de verzuilde verhoudingen. Maar de liberalen konden hier niet van profiteren, want de critici hadden ook bezwaar tegen de houding van de meeste liberalen.

De verhoudingen tussen de zuilen blijven zeer stabiel. De verdeelde Hervormde Kerk boekte wel achteruitgang en ook de onkerkelijkheid steeg naar één vijfde van de bevolking.

De liberale partijen in het interbellum de VDB en de Vrijheidsbond (samengaan van Liberale Unie en Vrije Liberalen) en na 1945 de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) daalde in de verkiezingsuitslagen van 15 naar 10%. De katholieke partij RKSP en later KVP kreeg ca 1/3 van de stemmen. De orthodox-protestantse partijen ARP en CHU cirkelden rond ¼ van de stemmen. De SDAP bleef onder de 25% en de PvdA begon met 30% in 1946 om daarna te groeien.

Nederland bleef ondanks de crisis van de jaren dertig zich in economisch opzicht verder ontwikkelen. Het bleef een kapitalistische economie die soms georganiseerd was door overheidsingrijpen. De infrastructuur ontwikkelde zich ook verder zoals het gedaan had. De luchtvaart werd er wel aan toegevoegd met de aanleg van de luchthaven van Schiphol en de oprichting van de KLM. Ook werden opnieuw grote waterstaatswerken uitgevoerd (de Afsluitdijk en Deltaplan)

De goed ontwikkelde dienstensector bleef van groot belang voor de economie. De agrarische sector maakte opnieuw een crisis door waarin in 1950 herstel kwam. De industriële sector bleef groeien, o.m. door grote internationale bedrijven die zich in Nederland ontwikkelden (bv. Philips). De koloniën gingen rond die tijd wel verloren, dit kon wel opgevangen worden door de groei van andere sectoren.

Er kwam meer en meer kritiek op de politiek. De slagvaardigheid was minder en er was steeds meer overheidsbureaucratie. Ook werd de parlementaire democratie aangevallen door fascistische en communistische bewegingen, maar het stelsel kwam nooit in gevaar.

De oorlogvoerende landen respecteerden na diverse incidenten de Nederlandse neutraliteit uiteindelijk. Toch moest men 4 jaar lang voor grensbewaking het leger gemobiliseerd houden. De internationale handel was ernstig verstoord en sociaal waren er grote problemen door het in gedrang komen van de voedselaanvoer. De overheid ging over tot voedseldistributie. Ook stroomden vele Belgische vluchtelingen het land binnen. De meeste keerden direct of na de oorlog terug.

Bij het uitbreken van de oorlog schaarden alle politieke partijen zich achter de regering toen ze de mobilisatie afkondigden om de neutraliteit te behouden. Ook de internationalistische SDAP olv Troelstra deed dit. De oorlog zette ook druk om de politieke kwesties op te lossen. Het kabinet van liberaal P.W.A Cort van der Linden was in 1913 al met dit voornemen aangetreden. In ‘de pacificatie van 1917’ werd een compromis gesloten over de school- en kiesrechtstrijd. Er was financiële gelijkstelling voor het openbaar en het bijzonder onderwijs en ook het algemeen kiesrecht was een feit. Zo hadden respectievelijk de confessionelen en de liberalen (en ook sociaal-democraten) een overwinning. Ook het districtenstelsel werd vervangen door evenredige vertegenwoordiging en de opkomstplicht werd ingevoerd.

De sociale kwestie werd minder makkelijk opgelost. De sociale wetgeving stagneerde door de oorlog, maar de samenwerking tussen werkgevers en vakbonden werd intensiever. Na de revolutie in Rusland en de woelingen in Duitsland na 1918 warden de gezagsdragers tot verregaande concessies bereid. Troelstra zelf hoopte even op revolutie, maar hij moest zich terugtrekken. Dit had gevolgen voor de sociaal-democraten die nu als onbetrouwbaar werden afgeschilderd. Ipv revolutie kwam er een demonstratie voor trouw aan koningin Wilhelmina die sinds 1898 op de troon zat.

Nederland was neutraal in de buitenlandse politiek. Er werden belangrijke bijdragen geleverd aan het volkenrecht door oa T.M.C. Asser en C. Van Vollenhoven. Rond de eeuwwisseling kreeg de gedachte vorm dat Nederland een Gidsland in de wereld was, waar politiek werd bedreven op morele gronden.

Er was een cultureel expansionisme dat ook waar te nemen was in de steun aan de boeren in Zuid-Afrika. Tot politieke steun tegen Engeland kwam het niet, uit vrees voor verlies van de koloniale bezittingen. Er werd ook culturele verwantschap gevoeld met de Vlamingen die uitgedrukt werden in het Algemeen Nederlandsch Verbond (°1898), maar voor de politieke strijd van de Vlaamse Beweging had Nederland weinig belangstelling. De diplomatieke verhouding bleef sinds 1839 koel en afstandelijk.

Aan de internationale politieke wedloop voor nieuwe koloniën wou Nederland niet meedoen, maar het beleid voor de Indonesische archipel had kenmerken van modern imperialisme. Dit was een intensievere bemoeienis met politiek, bestuur en cultuur. Bestuurlijk vestigde het Nederlandse gezag zich tot de uithoeken van de archipel. Ook de particuliere ondernemingen hadden behoefte aan een effectieve gezagsuitoefening. Deze machtsexpansie leidde tot gewapende conflicten met de inheemse bevolking die zelfstandigheid gewend waren. In Atjeh werd van 1873 tot 1903 gevochten tot J.B. Van Heutsz het pacificeerde.

Cultureel streefde men naar het behoud van de eigen inheemse culturen die werden bestudeerd door Van Vollenhoven en C. Snouck Hurgronje. Anderzijds wou men ook moderne ontwikkeling om grotere welvaart te verkrijgen. Dit leidde o.m. tot bevordering van het onderwijs. Deze ‘ethische’ politiek, zo officieel afgekondigd in 1901, was de Nederlandse variant van het moderne imperialisme. Deze politiek werd breed gesteund.

Verzuildheid noch nationale eenheid waren absoluut. Er waren tal van overlappingen en schuivende grenzen tussen de grote zuilen. Ook waren er groepen die zich niet in die zuilen wilden passen in het bijzonder voor kunst en wetenschap. In de architectuur was de neogotiek met P.J.H. Cuypers in trek. Hij ontwierp het Rijksmuseum in Amsterdam. In de literatuur brachten de Tachtigers onder wie Herman Gorter, Willem Kloos en Albert Verwey een individualiserende vernieuwing. Zij hadden een tijdschrift De Nieuwe Gids. In de schilderkunst zagen we nieuwe bloei met de Haagse School met schilders als G.H. Breitner, Josef Israels, de gebroeders Jacob en Willem Maris en later verwierf Vincent Van Gogh wereldfaam die voornamelijk in Frankrijk werkte. In de muziek was er het hoge niveau van het Concertgebouworkest en dirigent Willem Mengelberg, ook componist Alphons Diepenbrock dient genoemd te worden. Rond 1900 volgde van de kunstenaars een wending van het individualisme naar de samenleving. Dit leidde soms tot banden met de arbeidersbeweging. In de wetenschap kwam het tot een heropleving van de Nederlandse universiteiten, vooral in de natuurwetenschappen werden Nobelprijzen gewonnen. Zulke successen streelden het nationaal gevoel.

Het roemvol nationaal verleden werd in literaire vorm bezongen en in standbeelden geëerd. Nationaal voelende historici zoals R. Fruin, de grondlegger van de wetenschappelijke geschiedschrijving in Nederland, vertelden het verhaal als een epos. Fruins opvolger, J. Blok, liet een Geschiedenis van het Nederlandsche Volk verschijnen. Hun toonzetting was liberaal-orangistisch en de orthodox-protestanten net als de katholieken hadden andere visies.

Zo kreeg het stelsel van politieke partijen in Nederland rond 1900 vorm als uitdrukking van de belangrijkste maatschappelijke en godsdienstige tegenstellingen en ontwikkelingen. Dit proces werd gekenmerkt door massapartijen, massapers en democratisering. De liberale burgerij bleef de toon aangeven, maar ze moest zich op politiek vlak weren tegen nieuwe stromingen zoals de confessionelen en de socialisten wat hen dwong tot betere organisatie. In 1885 werd als overkoepelende organisatie de Liberale Unie opgericht. Daar leidde het ook tot splitsingen door onenigheid over kiesrecht en overheidsingrijpen. In 1901 werd de progressieve Vrijzinnig Democratische Bond (VDB) opgericht en in 1905 kwam de behoudende Vrije Liberalen tot stand. De praktijk van het districtenstelsel dwong de drie liberale partijen wel weer tot onderlinge samenwerking.

Die noodzaak tot samenwerken gold ook voor de tegenstanders van de liberalen, maar die kwam moeilijk tot stand. Een combinatie van socialisten en confessionelen was uitgesloten en ook de confessionelen zelf bleven door godsdienstige verschillen gescheiden. Enkel voor de stembusstrijd groeide een moeizaam bondgenootschap tussen katholieken en antirevolutionairen waar Kuyper en Schaepman aan de basis stonden. Kuyper gaf er zelfs een ideologische grondslag aan: de wezenlijke tegenstelling in de wereld was die van christenen en paganisten (heidenen). Die antithese werkte om critici te overtuigen mee te werken aan het bondgenootschap.

Als basis voor kabinetsvorming werkte de coalitie alleen omdat de katholieken een protestantse dominantie in de kabinetten accepteerden. De leiding van de coalitiekabinetten was tot 1918 steeds in handen van een protestant (1901-1905: Kuyper). De plaats van de katholieken was wel veel sterker geworden vergeleken met 1800, maar ze stonden nog steeds niet op dezelfde hoogte van de protestanten.

Zo werd de politieke strijd vanaf de jaren 1880 in feite gevoerd tussen liberalen en confessionelen. De socialisten waren door het beperkte kiesrecht zeer zwak. Naarmate die werd uitgebreid kregen ze meer zetels. In 1913 werden ze zelfs gevraagd voor regeringsdeelname, maar dit hebben ze geweigerd omdat ze verantwoordelijkheid moesten dragen in een minderheidspositie.

De politieke vraagstukken waren de schoolstrijd, de kiesrechtstrijd en de sociale kwestie. Voor de schoolstrijd ging het nog over subsidievraag. Eind jaren 1880 verboden de liberalen geen subsidies meer op naam van de grondwet, in ruil daarvoor kregen ze confessionele medewerking aan de grondwetswijziging van 1887 die noodzakelijk vonden voor de kiesrechtvraag. In 1889 kwam er beperkte subsidie voor het bijzonder onderwijs waarna het zich langzaam uitbreidde. In 1917 was er min of meer volledige financiële gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs. Ook waren maatregelen genomen om het onderwijs te verbeteren. In 1901 werd de leerplicht ingevoerd. Aangaande de kiesrechtstrijd vonden vooral de liberalen dat het zeer beperkte censuskiesrecht uit medio 19^de eeuw niet meer voldoende was. Voor velen was onbeperkt algemeen kiesrecht lange tijd onaanvaardbaar dus werd er hevige strijd over gevoerd. In 1887 kwam er door de liberalen een verlaging van de census, waar opmerkelijk de confessionelen van profiteerden. In de jaren 1890 stelden vooruitstrevende liberalen zoals Tak van Poortvliet een regeling voor die het algemeen kiesrecht zou benaderen. Het voorstel werd verworpen, maar in 1896 werd wel een wetsontwerp van minister van Houten aangenomen waardoor men ook kiesrecht op grond van andere kenmerken kon verkrijgen. De socialisten konden hierdoor hun positie versterken. In 1917 kwam uiteindelijk algemeen mannenkiesrecht.

Een bijzonder aspect in die kiesrechtstrijd was de vrouwenbeweging. Zij eisten het kiesrecht voor de vrouw op. Aletta Jacobs, Mina Kruseman en Wilhelmina Drucker speelden daarin een belangrijke rol. Op het gebied van arbeidsmogelijkheden en onderwijs werden ook succes geboekt.

Wat de sociale kwestie tenslotte betreft namen vooruitstrevende liberalen de leiding voor hervormingsmaatregelen. De grote volksmassa’s in de steden konden een gevaar vormen voor de bestaande orde. Het kinderwetje van Van Houten stelde in de praktijk nog niet veel voor. Pas rond de eeuwwisseling kwamen er heel wat sociale wetten tot stand die de grondslag vormden voor de sociale wetgeving. Het waren vooral beschermende maatregelen die ook de basis legden voor het stelsel van de sociale verzekeringen. Het liberale kabinet Pierson-Goeman Borgesius, 1897-1901 werd het kabinet van de sociale rechtvaardigheid genoemd.

Het liberale deel van de burgerij dat sinds medio 19^de eeuw zwaar hun stempel kon zetten op de maatschappij moest aan invloed inboeten. Toch werden ze niet geheel aan de kant geschoven en werkten de meeste katholieke en orthodox-protestantse ondernemers samen met de liberalen in hun strijd tegen de opkomende vakbeweging. Door compromissen konden de liberalen het hoofd boven water houden. De meeste confessionelen wezen vele aspecten van de burgerlijke samenleving ook niet af en voor de sociaal-democraten waren hervormingen beter dan de lokroep van de revolutie.

De modernisering uitte zich ook in de godsdienst. Er was minder en minder interesse voor geloof. De orthodox-protestanten en de katholieken poogden het tij met succes te keren. De katholieken traden ondanks de soms onderlinge scherpe tegenstellingen als één blok naar buiten. Voor tal van afzonderlijke sociale groepen werden aparte verenigingen in het leven geroepen. Intellectueel bleek het neothomisme voor veel katholieken bevredigend geloof en moderne tijd verzoenen. In de politiek kwam de organisatie echter moeilijk op gang. Sinds 1896, toen de meeste katholieke kiesverenigingen een programma aanvaardden dat de priester-politicus H. Schaepman al in 1833 Proeve voor een Program had geformuleerd, fungeerde er in feite een landelijke politieke partij. Die werd formeel in 1926 opgericht als de Rooms-Katholieke Staatspartij (RKSP). Schaepman en zijn opvolger Nolens brachten de kamerleden tot nauwere samenwerking.

In protestantse kring waar de Nederlandse Hervormde Kerk veel richtingen kende kwam er in 1886 opnieuw een kerksplitsing, genaamd de Doleantie die geleid werd door Kuyper. Na overleg fuseerde deze groep in 1892 met de meerderheid van de Afscheidingsgemeenten van 1834 tot de Gereformeerde Kerken in Nederland. Dit was de kerkelijke kern van de orthodox calvinistische bevolkingsgroep.

In 1906 organiseerden de meeste van deze hervormde orthodoxen zich in de Gereformeerde bond in de Nederlandse Hervormde Kerk, zoals de vrijzinnigen in 1913 de Vereniging van Vrijzinnig Hervormden oprichtten. Daarnaast waren er enkele kleine kerkgenootschappen, waardoor het beeld van verdeeldheid domineerde bij de protestanten. Het had veel maatschappelijke activiteiten die vooral tot uiting kwamen in de scheppingen van Kuyper: de ARP, de Gereformeerde Kerken, De Heraut, De Standaard, Patrimonium, de in 1880 opgerichte Vrije Universiteit en verscheidene organisaties voor onderwijs. Ook had hij een theologische rechtvaardiging in een leer waardoor de erfzonde enigszins in haar werking gestuit wordt.

In het orthodoxe protestantisme domineerde sociaal gezien de lagere middengroepen die Kuyper de ‘kleine luyden’ noemde. De ARP werd wel vooral door aristocratische personen vertegenwoordigd in het parlement. Geografisch waren de protestanten in geheel Nederland te vinden, maar in het zuiden waren er meer katholieken.

Op politiek vlak kwam er een splitsing onder de orthodoxe protestanten. Aanleiding tot de breuk waren nog nader te bespreken voorstellen tot uitbreiding van het kiesrecht van de liberale minister J.P. Tak van Poortvliet in 1894. Een groep olv A.F. de Savornin Lohman vond deze voorstellen te ver gaan en trad uit de ARP. Zij fuseerden in 1908 uiteindelijk met enkele andere in de Christelijk-Historische Unie (CHU)

De schoolstrijd oefende grote invloed uit bij de vorming van de politieke partijen. Na 1848 was de politiek vooral een zaak van individuen. Geleidelijk aan kwam er samenwerking op grond van gedeelde denkbeelden en zelfs programma’s.

De conservatieven verloren steeds meer terrein. Na de parlementaire strijd van 1866-1868 en de besluitvorming over het koloniale beleid in 1870 hadden zij maar weinig punten meer. Liberalen van allerlei schakering domineerden de politiek. Een generatie die meer voor overheidsingrijpen was, kwam na Thorbecke die stierf in 1872. Naast de schoolwet van Kappeyne kwam in 1874 ook de eerste sociale wet van S. van Houten. Het zogenaamde Kinderwetje verbood de fabrieksarbeid van kinderen onder de 12 jaar.

Tegenover de liberalen groeiden de zogenaamde confessionele partijen die de plaats van de conservatieven innamen. Het waren godsdienstig geïnspireerde groeperingen zoals orthodox protestanten en katholieken.

Als opvolger van Groen die in 1876 stierf trad Abraham Kuyper naar voren. Hij ging de kerkelijke strijd aan in de Hervormde Kerk en trad ook in de politiek. Hij maakte gretig gebruik van de (massa)pers. In de kerkelijke strijd richtte hij De Heraut op en voor zijn politieke strijd De Standaard. Ook richtte hij scholen op en organiseerde hij petities tegen het kabinetsbeleid.

Als gevolg van het Anti-Schoolwetpact werd in 1878 de eerste landelijke politieke partij opgericht: de Antirevolutionaire Partij (ARP) waarvoor Kuyper Ons Program opstelde. Zo vond de aloude orthodox-protestantse bevolkingsgroep nieuwe organisatievormen aan. Ze was conservatief en was bezig met godsdienstige kwesties.

Ook de katholieken keerden zich tegen de seculariserende tendensen. Zij voerden ook strijd om de sociale en culturele emancipatie van de eigen groep. Beiden (katholieken en orthodox-protestanten) voelden zich achtergesteld in de burgerlijke liberale samenleving, maar ze verschilden wezenlijk in hun geloof. Daarnaast werden de katholieken als één blok gezien, terwijl de orthodox-protestanten veel verschillende groeperingen hadden. De meeste wortelden in de Afscheiding van 1834. Op politiek vlak en de oprichting van de scholen kon men dan weer als één blok optreden tegen de vrijzinnige en liberale tegenstanders. Deze tegenstellingen vormden evenwel geen gevaar voor de eenheid van de natie.

8.2) De modernisering van Nederland (1870/1880-1918)

Nederland maakte een proces van verandering door en dit vrijwel in alle sectoren van de samenleving. Het werd meer en meer een land met kenmerken als vele andere. Ook had het specifieke kenmerken zoals de wijze waarop in deze tijd van secularisatie aan de traditionele godsdienstige segmentatie opnieuw vorm werd gegeven;

8.2.1) Economische en sociale dynamiek

De bevolking van Nederland groeide sterk, vooral door de dalende sterftecijfers. Er was expansie van de economie en industrialisatie vond op grote schaal plaats. Dit droeg bij tot de welvaart en de internationale concurrentiepositie van Nederland verbeterde. Agrarische activiteiten, handel, diensten en het koloniale bezit bleven ook van belang.

De agrarische sector maakte een moeilijke periode door, maar vanaf 1890 verbeterde de situatie door nieuwe productietechnieken, gebruik van kunstmest,… Vooral de veeteelt (zuivel) en tuinbouw floreerde. In de koloniën, waar sinds 1870 particuliere ondernemingen ontplooiden, gingen nieuwe grondstoffen zoals aardolie, tin en rubber een belangrijke rol spelen. De internationale handel nam sterk toe.

Nederland stelde zich nu open voor het moderne kapitalisme na het handelskapitalisme. Dat hield een intensiever exploitatie in van alle productiemiddelen. Ook de economische politiek en het belastingstelsel kreeg een modern karakter. De ellendige omstandigheden van grote groepen armen werden duidelijker zichtbaar in de fabrieken en de steden. De moderne klassenverhoudingen namen hun vorm aan.

De arbeidende bevolking profiteerde op den duur van de welvaartsstijging. De verhoogde koopkracht in combinatie met toenemende scholing vergrootte het zelfbewustzijn van de arbeiders. Vakbonden en politieke partijen traden op de voorgrond als manifesterende arbeidersorganisaties. Ook zij maakten gebruik van de massapers.

Zo ontstond een moderne arbeidersbeweging waarbij men door strategieën de toestand van de arbeiders wou verbeteren. De hervormingsgezinde tak van de sociaal-democratie werd de grootste stroming. Oorspronkelijk was de Algemeen Nederlandsch Werkliedenverbond (ANWV, opgericht in 1871) de belangrijkste organisatie. In de jaren ’80 ontplooide de Sociaal-Democratische Bond (SDB, opgericht in 1881) zich met Ferdinand Domela Nieuwenhuis als leider. Deze organisatie leidde op den duur tot anarchisme. De interne oppositie richtte in 1894 een zelfstandige partij op, de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), zij wilden de parlementaire weg bewandelen.

Ook andere vakbewegingen, de één al revolutionairder dan de andere, ontstonden. In 1893 werd het meer revolutionair Nationaal Arbeidssecretariaat (NAS) opgericht. Enkele andere belangrijke vakbonden zoals de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond (ANDB, opgericht in 1894) kozen voor de andere lijn. Zij verenigden zich in 1906 in het Nederlandsch Verbond van Vakverenigingen (NVV). Henri Polak was hier de belangrijkste persoon.

In 1903 brak een algemene werkstaking uit wat begonnen was als een staking bij de spoorwegen. Dit liep uit op een grote nederlaag en de vakbonden bezonnen over hun positie. De SDAP en NVV kozen overtuigder voor de geleidelijke weg en zo hervormingen door te voeren, maar toch lieten ze hun ideologisch goed niet los. Er groeide opnieuw een radicale tak in de SDAP die tot uittreden werd gedwongen. De in 1909 opgerichte Sociaal-Democratische Partij (SDP) zou de Nederlandse tak worden van het internationale communisme. De revolutionaire partijen kwamen niet echt van de grond, maar ook de gematigde socialistische organisaties hadden niet de gewenste aantrekkingskracht op de arbeiders. Belangrijke concurrenten waren de arbeidersorganisaties op godsdienstige grondslag. Het orthodox-protestantse Patrimonium ontstond olv K. Kater in 1876 als afsplitsing van het ANWV. In de jaren negentig werd ook de Christelijk Nationale Werkmansbond (CNWB) opgericht, speciaal bedoeld voor de hervormde arbeiders. In katholieke kring werd de Rooms-Katholieke Volksbond en de Rooms-Katholieke Werklieden Vereniging (beiden 1888) opgericht.

In katholieke kring kwam er discussie over hoe de werklieden, al dan niet op basis van hun beroep, zich moesten organiseren. In 1915 kwam een compromis van de bisschoppen: beiden moesten blijven bestaan elk met een eigen functie. Wel wezen zij allen de klassenstrijd af. Een Christelijk Sociaal Congres en de encycliek Rerum Novarum (1891) legde de ideologische basis voor de verbetering van de positie van de arbeiders. Organisatorisch gezien kregen vakcentrales zoals het NVV de bovenhand. In 1909 werd het Christelijk Nationaal Vakverbond (CNV) en het Rooms-Katholieke Vakbureau opgericht. Die laatste veranderde nog 3 keer van naam.

De schoolstrijd oefende grote invloed uit bij de vorming van de politieke partijen. Na 1848 was de politiek vooral een zaak van individuen. Geleidelijk aan kwam er samenwerking op grond van gedeelde denkbeelden en zelfs programma’s.

De conservatieven verloren steeds meer terrein. Na de parlementaire strijd van 1866-1868 en de besluitvorming over het koloniale beleid in 1870 hadden zij maar weinig punten meer. Liberalen van allerlei schakering domineerden de politiek. Een generatie die meer voor overheidsingrijpen was, kwam na Thorbecke die stierf in 1872. Naast de schoolwet van Kappeyne kwam in 1874 ook de eerste sociale wet van S. van Houten. Het zogenaamde Kinderwetje verbood de fabrieksarbeid van kinderen onder de 12 jaar.

Tegenover de liberalen groeiden de zogenaamde confessionele partijen die de plaats van de conservatieven innamen. Het waren godsdienstig geïnspireerde groeperingen zoals orthodox protestanten en katholieken.

Als opvolger van Groen die in 1876 stierf trad Abraham Kuyper naar voren. Hij ging de kerkelijke strijd aan in de Hervormde Kerk en trad ook in de politiek. Hij maakte gretig gebruik van de (massa)pers. In de kerkelijke strijd richtte hij De Heraut op en voor zijn politieke strijd De Standaard. Ook richtte hij scholen op en organiseerde hij petities tegen het kabinetsbeleid.

Als gevolg van het Anti-Schoolwetpact werd in 1878 de eerste landelijke politieke partij opgericht: de Antirevolutionaire Partij (ARP) waarvoor Kuyper Ons Program opstelde. Zo vond de aloude orthodox-protestantse bevolkingsgroep nieuwe organisatievormen aan. Ze was conservatief en was bezig met godsdienstige kwesties.

Ook de katholieken keerden zich tegen de seculariserende tendensen. Zij voerden ook strijd om de sociale en culturele emancipatie van de eigen groep. Beiden (katholieken en orthodox-protestanten) voelden zich achtergesteld in de burgerlijke liberale samenleving, maar ze verschilden wezenlijk in hun geloof. Daarnaast werden de katholieken als één blok gezien, terwijl de orthodox-protestanten veel verschillende groeperingen hadden. De meeste wortelden in de Afscheiding van 1834. Op politiek vlak en de oprichting van de scholen kon men dan weer als één blok optreden tegen de vrijzinnige en liberale tegenstanders. Deze tegenstellingen vormden evenwel geen gevaar voor de eenheid van de natie.