Sociale geschiedenis is een vrij jonge wetenschappelijke discipline. Ze bestaat sinds de tweede helft van de negentiende eeuw dankzij wetenschappelijke veranderingen. Politieke geschiedenis werd vooral gebruikt als propaganda en legitimatiemiddel (o.m. cultureel nationalisme).

Met de industrialisatie ontstonden maatschappelijke spanningen en werden onderzoek en studie een vereiste. Oorspronkelijk gaat het hier dan ook om de geschiedenis van de arbeidersbeweging met inzicht in hun slechte situatie. Dit werd gelijk gesteld aan social history (= the daily life of inhabtants of the land in past ages) en ging over veranderingen voor mensen.

Na de tweede wereldoorlog ontstond een analytische aanpak en nieuwe onderzoeksmethoden en technieken. We spreken nu over de sociologie en de Annales school.

De moderne sociale geschiedenis wordt vaak omschreven als structurele sociale geschiedenis wegens het geheel van intermenselijke processen dat het intermenselijke handelen van individuen stuurt.

De laatste twee decennia ontstond er een toenadering en beïnvloeding tussen de sociale geschiedenis, cultuurgeschiedenis en de culturele antropologie. Een vervaging van de grenzen ontstond door verruiming van het gezichtsvel en een toename van de onderzoeksonderwerpen.

De structurele verschillen tussen west, oost en midden Europa ontplooiden zich verder. Op economisch vlak zag men de industrialisering in het westen ten opzichte van een veel tragere ontwikkeling in het midden en oosten.

Op politiek vlak ontstonden de moderne nationale staten ten opzichte van een minder geleidelijke ontwikkeling, een ondermijning van de macht van de vorst en adel door de burgerij ten opzichte van een sterke positie van establishment van de adel en processen van centralisering, bureaucratisering en democratisering ten opzichte van een sterke positie van het anti liberale en anti democratische establishment. Daarnaast was er een gematigd nationalisme ten opzichte van zeer extreme vormen van nationalisme met een politisering van het natie begrip vanaf de achttiende eeuw, een collectieve nationale identiteit ten opzichte van problemen en een dominantie van het civiele ten opzichte van de etnische variant van het nationalisme in bepaalde perioden.

Er was een discrepantie tussen de wereld van de geletterde elite en de wereld van de anderen. De manieren om de wereld te begrijpen waren een volkscultuur met sterke lokale en regionale verschillen, kerk en geloof en wetenschap. De culturele reformaties van renaissance, hervorming en verlichting hebben vooral hun stempel gedrukt op West Europa.

Er bestond een regelloze verhouding tussen staten met voortdurende dreiging van oorlog. Er was sprake van raison d’état wat betekende dat de staat het domein van de vorst was. Er was dus een grote rivaliteit tussen staten met grote mogendheden.