• Noord-Oost-Nederland
• linkervleugel van de reformatie
• kenmerk: de volwassendoop
• excessen en harde repressie, Munstr, 1523
• geen sociale structuren, principieel pacifisme
• krachtige heropbloei 1550 olv Menno Simons
• verenigt in stille gemeenten (autarkisch)
• afkeer van de verdorven wereld
• verspreiding over de angelsaksische wereld (the Amisch)

• in het zuiden van Duitsland en Zwitserland
• geen kerkelijk hiërarchie
• volledige afwijzing heiligencultus/sacramenten
• strenge soberheid in de kerk
  • alle kruisen, altaren, heiligenbeelden verwijderd
  • geen orgels meer
• nauwe band tussen kerkelijke en burgerlijke gemeente
• oprichting huwelijksrechtbanken
• geen trans/cionsubstantiatie
• schakel tussen Luther en Calvijn

A. leven

• geboren in 1483 te Eisleben
• monnik-priester-president-professor
• thesenanschag, gesteund door de keurvorsten van Saksen (zie politiek)
• legt monnikspij af in 1525
• huwt met Catharina von Bora

B. ontwikkeling van zijn leer

• centraal: de zonde en de erfzonde
• verwerven van hielenzeil door genade van Christus
  • katholieke kerk: via sacramenten: infusio gratiae
  • luther: door het woord
• geloof verenigd mens en christus
  • mens is dus rechtvaardige en zondaar
  • = simul iustus et peccator
• tegen de aflaathandel
  • thesenanschag, 31 oktober 1517
  • onderwaarderen van het leergezag van de paus
  • geschrift = onfeilbare gezagsinstantie = sola scriptura
• algemeen priesterschap
• consubstantiatie
  • eucharistie, kinderdoop en biecht, maar enkel in combinatie met geloof
  • integenstelling tot transsubstantiatie
• leven naar het voorbeeld van Christus, relativatie goede werken
• Duitse versie van de bijbel
  • Luther: De servo arbitrio
  • Erasmus: De libero arbitrio

• beweging van de moderne devotie of prerefomatorisch
• vanuit de Ijsselsteden
• inidividuele, verinnerlijkte en praktiche vroomheid
• sterk individualistisch gericht
• intellectuele activiteiten
• beïnvloeden Erasmus