·Kritische theorieën vinden hun oorsprong in het werk van Hegel.

·Hegel ging ervan uit dat de werkelijkheid het product van ‘geest’ was, maar dat de geest zich aanvankelijk niet overal in de werkelijkheid herkende; de werkelijkheid is doortrokken van tegenstellingen tussen vormen van bewustzijn (subjectieve geest) en vormen van vervreemd bewustzijn (objectieve geest)

·Hegel ontwierp een dialectisch model volgens welke zulke tegenstellingen in de tijd werden opgelost. De geest in één van haar subjectieve gedaanten (these) herkent zichzelf aanvankelijk niet in haar objectieve gedaanten (antithese). Die worden als vreemd en beperkend ervaren. Soms herkennen concrete gedaanten van de geest elkaar als product van dezelfde geest.

Tegenstellingen worden ‘Aufgehoben’ (in de drie betekenissen van bewaren, ontbinden en optillen) tot een nieuw en vrijer bewustzijn (synthese). In de loop van de geschiedenis zullen steeds meer concrete gedaanten van de geest elkaar als product van dezelfde geest herkennen. Schematisch: ik – ander > gezin; gezin – ander gezin > sociale klasse; klasse – andere klasse

> samenleving; samenleving – absolute vorst > constitutionele monarchie; natie – andere natie > mensheid; mensheid – God > Absolute Geist.

·Op het hoogste niveau is de geest bevrijd uit de vervreemding in haar objectieve gedaanten. ·Hegels theorie is een voorbeeld van dialectisch idealisme. Het doel van de geschiedenis is bevrijding van het bewustzijn.

·Subjectivisten (hermeneutici) geven verklaringen van de leefwereld van de mens in termen van vrije wil en vanuit een deelnemersperspectief; zij zoeken naar subjectieve betekenis; dit betekent dat de leefwereld van de mens verscheiden en veranderlijk, maar onbegrijpelijk is. Leidt in extreme gevallen tot relativisme: iedereen in zijn waarde laten, geen ruimte voor kritiek.

·Objectivisten (positivisten, structuralisten) geven verklaringen van de leefwereld van de mens in termen van externe dwang en vanuit een waarnemersperspectief; zij zoeken naar objectieve gegevenheden (structuren); dit betekent dat de leefwereld van de mens begrijpelijk, maar eenvormig en onveranderlijk is. Leidt in extreme gevallen tot fatalisme: de werkelijkheid is zoals die is door externe dwang en kan niet worden veranderd.

·Kritische theorieën willen de voordelen van subjectivisme en objectivisme combineren. Hierachter gaat een politiek programma schuil: zij willen objectieve kritiek kunnen leveren op maatschappelijke misstanden en werken aan verandering van die misstanden.

·Kenmerken van kritische theorieën:

–kritische theorieën gaan ervan uit dat de maatschappelijke werkelijkheid niet statisch is, maar dynamisch: zij plaatsen maatschappelijke verschijnselen in een historisch perspectief.

–zij wijzen maatschappelijke tegenstellingen aan en presenteren een toekomstvisie waarin die tegenstellingen opgelost zijn; zij zijn normatief.

–zij gaan ervan uit dat maatschappelijke tegenstellingen door een bewustwordingsproces (reflectie) zullen worden opgelost; zij hebben een emancipatoir streven.

1. Als van de bedoeling van de auteur wordt geabstraheerd, verdwijnt de notie van ‘de’ betekenis van een tekst.

2. Als een tekst niet één betekenis heeft, lijkt het aantal mogelijke betekenissen onbeperkt. Valt er een onderscheid te maken tussen een goede en een foute structuralistische analyse? Volgens Barthes zijn de culturele betekenissen die door een tekst kunnen worden uitgedrukt oneindig. Een structurele analyse is evenmin als een hermeneutische ooit af.

3. Structuralisten reduceren het menselijke handelen tot een bijverschijnsel van objectieve structuren. Maar ook hier speelt het probleem van de dubbele hermeneutiek. De structuren die op een gegeven moment het handelen sturen, zijn ooit zelf het product geweest van bewuste intenties. Bijvoorbeeld: de autoriteiten die de zelfmoordcijfers opstelden waarop Durkheim zijn onderzoek baseerde, zullen de opofferingsgezindheid van een soldaat hebben opgevat als een heldendaad, niet als een poging tot zelfdoding. We ontkomen niet aan een hermeneutische beschouwing.

4. Waar blijft de vrijheid van de mens als zijn handelen door structuren wordt bepaald (structure-agency debat)?

5. Als culturele en andere verschijnselen als product van onderliggende structuren worden opgevat, hoe moeten we dan het ontstaan en de historische verandering van structuren verklaren?

1. Vergelijking met Kant. Kant maakte geen onderscheid tussen natuurwetenschappelijke en geesteswetenschappelijke kennis. Alle kennis was mogelijk door de zuivere vormen en categorieën in de geest (het transcendentale subject). Voor structuralisten was de vraag hoe natuurwetenschappelijke kennis mogelijk was vanwege hun positivistisch uitgangspunt niet problematisch. Zij deelden enerzijds met de klassieke empiristen het standpunt dat natuurwetenschappelijk kennis van de werkelijkheid mogelijk was op grond van empirische waarneming. Zij zochten anderzijds voor subjectieve, niet-wetenschappelijke kennis wel naar dieperliggende structuren. Dit waren geen transcendentale structuren (Kant) of structuren die de geest had gemaakt (neokantianen), maar empirische structuren, sociale gegevenheden. Wetenschappelijke en niet-wetenschappelijke vormen van denken worden zo asymmetrisch behandeld. Onder invloed van het werk van Kuhn zou getracht worden om ook wetenschappelijke vormen van denken vanuit sociale structuren te verklaren.

2. Structuralistische benaderingen kunnen worden opgevat als voorbeelden van een paradigma in de zin van Kuhn. Zij creëren een eigen onderwerp van onderzoek, een eigen ontologie (sociale feiten, ‘langue’, tekensystemen).

3. Structuralistische benaderingen waarbij de betekenis afgeleid wordt uit het geheel van een structuur en niet aan de werkelijkheid zijn verwant aan het betekenisholisme van Duhem, Quine en Kuhn.