De bovenvermelde vragen naar de oorsprong van de wereld en mens, de zin van het bestaan en het onderscheid tussen goed en kwaad worden zowel door de filosofie als door de godsdienst behandeld, maar de methode (de weg) om tot een antwoord te komen verschilt.

In de filosofie is er geen plaats voor een boven- of buitenmenselijke openbaring, waarin bepaalde waarheden aan de gelovigen worden meegedeeld en door hen worden aanvaard. De filosofie verwerpt deze geopenbaarde waarheden niet noodzakelijk, maar beperkt zich tot een kritisch-rationele benadering van dezelfde problemen.

In bepaalde periodes (bijvoorbeeld de Griekse tijd) gaat de filosofie tegen de overgeleverde religieuze mythologie in. Vandaar dat bijvoorbeeld Socrates van atheïsme beschuldigd werd, terwijl de relatie in andere tijden veel harmonieuzer en conflictloos was.

De godsdienst spreekt zich soms uit op terreinen waar de filosofie geen antwoord kan geven of tenminste de vraag ophoudt.

Om vanuit het vanzelfsprekende mensbeeld tot de filosofie te komen, moeten we door drie belangrijke fasen gaan: het geleefde, het gesproken en het besproken wereldbeeld.

(a) het geleefde geëxisteerde mensbeeld

• krijgen we van onze ouders en omgeving mee
• we leven volgens de waarden en verklaringen die ons milieu deelt
• dit geleefde mensbeeld is vrij onbewust en tegelijkertijd bepaalt het heel ons denken en handelen van vroeg tot laat

(b) het gesproken mensbeeld

• in elk van deze groepen komt een moment, waarop het onbewust geleefde mensbeeld uitgesproken wordt, waarin we de overgang vieren van de kindertijd naar de jonge volwassenheid
• ritueel gebeurt dat door de vieringen van het Vormsel, het Feest van de Vrijzinnige Jeugd of het joodse Bar-Mitvah feest
• in elk van deze vieringen kiezen de jonge volwassenen nu zelf voor een mensbeeld waarin ze zijn opgegroeid
• het is de eerste keer dat openlijk voor een bepaalde godsdienstige of humanistische overtuiging gekozen wordt

(c) het besproken mensbeeld

• filosofische benadering
• in deze fase worden de eigen en ook de andere mensbeelden kritisch bekeken en gebeurt het, dat men ofwel het vroegere mensbeeld verwerpt of er deze keer zeer bewust en overtuigd opnieuw voor kiest
• vereist een dieper inzicht in ons zelf en onze omgeving en de moed om dit nieuwe inzicht ook in de praktijk om te zetten, vaak met zware offers
• vb.: keuze UA : pluralistisch → men sluit zich aan bij verschillende levensbeschouwingen, actief pluralisme

Filosofen waren mensen die in de bloeiende handelssteden en havens van Klein-Azië en later in de grote Griekse metropolen een antwoord zochten op de reeks vragen die tot dan toe door mythologie en godsdienst behandeld waren of die om praktische redenen opzij geschoven werden:

• Waar komt de wereld vandaan en waaruit bestaat dit heelal? (kosmologie)
• Hoe bereiken we de beste vorm van menselijk samenleven? (politiek)
• Bestaat er een absolute waarheid en hoe kunnen we die kennen? (epistemologie, kennisleer)
• Wat noemen we goed en kwaad, en waarom? (ethica, moraal)
• Wat zijn de regels van het denken? (logica)

Priesters vertelden de mythen van de stam verder, maar er komt een punt in het sociale en historische groeiproces, waarop deze mooie verhalen niet meer volstaan en de nieuwsgierigheid is gewerkt. Het is deze nieuwsgierigheid, gekoppeld aan de groeiende ervaring (experimenten, reizen, contacten met andere culturen) die de drijfveer blijft van alle wetenschappelijk en uiteraard filosofisch denken.

• Filosofie = wijsbegeerte, een manier van denken
• Economie, sociologie, psychologie,… zijn voortgekomen uit de filosofie
• Filosofie (waarden en normen) ↔ religie (dogmatisch)
• Wijsbegeerte = leer en wetenschap der begrippen in hun hoogste algemeenheid opgevat
• Inzicht en zinzicht: nieuwsgierig naar de oorsprong
• Filosofie is ontstaan dankzij de economische activiteit

De filosofie breekt met mythen, voorwaarden om aan filosofie te doen:

• Ervaring opdoen = tijd om te denken
• Geïnteresseerd, gemotiveerd en nieuwsgierig zijn

→ de motor van de wetenschap

Wegen om aan wetenschap te doen:

• Inductieve weg ↔ deductieve weg
• Empirisch ↔ rationeel

- Positivisme => alleen empirische wetenschap levert geldige kennis op.

- Positief recht => objectief recht dat op bepaalde plaats en tijdstip geldt, opgesteld en erkend is door de gemeenschap en door overheid gehandhaafd.

- Ontologie => de studie van het zijn, de zijnsleer.

- Metafysica => leer die niet de werkelijkheid onderzoekt zoals ze ons gegeven wordt uit zintuiglijke ervaring, maar op zoek gaat naar het wezen van die werkelijkheid en wat haar constitueert.

- Scholastiek => wordt in het algemeen de middeleeuwse filosofie mee bedoelt + de onderwijsmethode die zich in de stedelijke scholen en later universiteiten ontwikkelden toen. Ze bevat een logische manier van denken in tegenstellingen, de dialectiek.

- Gepastheidsethiek (Smith) => kijkt in eerste instantie naar de verhouding tussen het handelen en de omstandigheden waarin gehandeld wordt. Goed is het handelen dat in een bepaalde situatie passend is. Smith stelt: als ik mij inleef in de situatie van de handelende persoon, zal ik dan op dezelfde manier handelen als de actor? Indien ja, keur ik diens handelen moreel goed, anders niet. Mensen zijn sociale wezens: zij verlangen de goedkeuring van anderen. Op het vlak van individuele ethiek helpt de gepastheidsethiek ons verder, maar voor beleidsvraagstukken is zij ontoereikend en moet ze aangevuld worden met een vorm van consequentialisme.

- altruïsme = onbaatzuchtigheid = een handeling met geen of weinig eigenbelang van elkaar behulpzaam zijn, want dat gaat vaak wel gepaard met eigenbelang.

- de Gulden regel: wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet! Of: Behandel een ander zoals jij wilt behandeld worden.