Volgens de idealisten is de werkelijkheid een product van de geest (de menselijke geest of een tijdgeest); de werkelijkheid kan niet met behulp van objectieve waarnemingen, maar alleen met behulp van intuïtie begrepen worden. Hermeneutiek is voor idealisten het proces van doordringen tot de geest.

Volgens de opvattingen van het zuivere empirisme was de geest een passieve ontvanger van data uit de werkelijkheid. Door de filosofische, cultuurhistorische en institutionele ontwikkelingen rond 1800 werd duidelijk dat de werkelijkheid zo complex was, dat op een of andere manier de vrije menselijke verbeeldingskracht een rol moest spelen bij de constructie, het begrijpelijk maken en het uitleggen van de werkelijkheid. Opkomst van verschillende vormen van hermeneutiek, het gebruik van verbeeldingskracht om de werkelijkheid uit te leggen, te interpreteren, of de studie van het proces van interpretatie. Lange tijd werd de hermeneutiek als kenmerkend voor de geesteswetenschappen opgevat.

De nadruk op de eigenheid van het volk ontaardde in oorlogszuchtig en racistisch denken en maakte Duitsland vatbaar voor het nazisme. De geesteswetenschappen en de daarmee verbonden noties van Verstehen, Geist en cultuur zijn hierdoor in diskrediet gebracht. Opkomst van marxistische, psychoanalytische en structuralistische benaderingen.

Aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw namen de problemen van de snelle modernisering toe.

–In Duitsland ging men zich steeds feller afzetten tegen de universele idealen van de verlichting als oplossing voor die problemen. Duitse intellectuelen legden de nadruk op de waarde van de traditionele samenleving (Gemeinschaft) ten opzichte van de anonieme, bedreigende, moderne maatschappij (Gesellschaft); op Bildung ten opzichte van Aufklärung; en op Kultur – opgevat als authentiek, uniek, diep, typisch Duits – ten opzichte van Zivilisation – opgevat als hypocritisch, universeel, oppervlakkig en westers.

–In de westerse landen was het vertrouwen in de ideeën van de verlichting nog altijd groter dan in Duitsland. Dit is zichtbaar in de opkomst van de sociologie, een nieuwe faculteit tussen de natuurwetenschap en de geesteswetenschap. Sociologen bestudeerden mensen als onderdeel van een samenleving, een functioneel systeem met een eigen structuur dat los stond van een specifieke natie of staat. De problemen van een samenleving konden met de universele wetenschappelijke benadering van de sociologie worden opgelost.

Er bestond zowel in Duitsland als in het westen veel wantrouwen ten opzichte van de sociologie. Ten eerste vanwege de exclusieve aanspraak op inzicht in en de oplossing van de problemen van modernisering; ten tweede omdat aan de vooravond van de grote Europese conflicten de bestudering van de samenleving buiten de nationale context om kon worden opgevat als landverraad.