Item gefilterd op datum: december 2012

Stammen

= kleine gemeenschappen van hooguit enige duizenden personen die al wel gesegmenteerd zijn (bijvoorbeeld bestaan uit verschillende nederzettingen), maar waarbinnen de economische basis voor elite – dominantie nog ontbreekt

-meeste groepen uit tijd van de volksverhuizingen beantwoorden NIET aan deze definitie

Volkeren

= etnische groep of natie; het verschil zit hem in de graad van politieke organisatie

Etnische groep

= duurzame gemeenschap die zich los van enig staatkundig verband duidelijk onderscheidt door een eigen cultuur  leden zijn zich van hun etnische identiteit bewust

>>> bewustzijn uit zich in:

- een eigen naam (ethnoniem)

- besef van een gemeenschappelijke herkomst

- besef van gedeeld verleden en te delen lotsbestemming

Natie

= etnische groep die een politieke invulling heeft gegeven aan zijn identiteit

OF

= staatkundig verband dat zich bewust voordoet als een etnische groep

Etnische groepen in het verleden

- zijn slechts grijpbaar voor archeologen, historici en taalkundigen

- meeste schriftelijke informatie over barbaren = afkomstig van Romeinse of Griekse auteurs

++ etnische kenmerken zijn grotendeels toegeschreven

++ missen kijk ‘van binnenuit’

- bijzondere omstandigheden kunnen dynamiek van etnische groepen sterk vergroten: etnische groepen (of delen daarvan) sloten zich aaneen tot grote multi – etnische verbanden

- Etnogenese: * volkeren vermengen zich en er komen nieuwe volkeren uit voort

* idee van ‘raszuivere’ volkeren laten varen

Niet – sedentair

- Twee categorieën: steppenomaden en woestijnnomaden

- Trokken rond met grote kudden paarden, schapen en kamelen in kleine groepen

- Konden slechts overleven als ze regelmatig contact hadden met sedentaire groepen: ruil van vee tegen granen of andere akker- en tuinbouwproducten

Nomadische groepen: structurele kenmerken

Gespecialiseerde pastorale economie

- Schiep voor nomaden een grotere afhankelijkheid van ‘landbouwers’ dan andersom

- Hadden ongeregelde inkomsten  knelpunten konden makkelijk ontstaan

- Dwong hen tot gewelddadige exploitatie van sedentaire groepen: plundering of tribuutheffing

Grote mobiliteit en kennis van martiale kunsten

- Slaagden hierdoor in hun exploitatie van landbouwers

- Kenden als ruiters hun gelijke niet

- Waren weergaloze boogschutters

- Mobiliteit  snel vormen van confederaties

Arabieren

Woestijnnomaden die grootste invloed op middeleeuwse geschiedenis hebben gehad

- Late Oudheid: Arabieren binnen Romeinse en Perzische invloedssfeer

- Contact met hoogontwikkelde agrarische gemeenschappen

Origines

≠ Indo – Europees

- Altaïsch

- Mongools

- Bedoeïen

Romeinse auteurs

Orde aanbrengen in de brij van barbaren die hen van alle kanten omringden: indeling aanbrengen:

- Nationes (enk: natio) > nasci = geboren worden

- Gentes (enk: gens) > gignere = verwekken

beide termen suggereren dat barbaarse groepen als afstammingsgemeenschappen werden gezien

Globale driedeling

- Kelten

- Germanen

- Slaven

= gebaseerd op filologisch onderzoek naar ‘barbaarse’ taalrelicten uit de Europese prehistorie: talen die in de noordelijke barbaarse wereld gesproken werden, gaan terug op 3 hoofdgroepen of grote taalfamilies

Probleem

Archeologen hebben wat al te voortvarend van deze drie taalfamilies ‘culturen’ gemaakt

Redenering archeologen

taal = identiteitsbepalende factor

=> mensen die dezelfde taal spreken brengen hun gemeenschappelijke identiteit tot uitdrukking in allerlei vormen van materiële of niet – materiële of ideële cultuur

Misbruiken

De vermeende Germaanse, Keltische en Slavische oercultuur zijn herhaaldelijk voor nationalistische doeleinden misbruikt

Vb: XIX: uitgave van de reeks “Monumenta Germaniae Historica” met als idee alle bronnen uit te geven uit de Duitse cultuur

=> moest teruggaan op Germaanse cultuur, zodat ook Nederlandstalige kronieken opgenomen werden (had gevolgen voor vorming van de fascistische ideologie)

Vb: ‘historische’ claims op Lebensraum tot vér over de Duitse drenzen: alle gebieden waar Germaanse talen werden gesproken (of ooit waren gesproken)

Gemeenschappelijk fundament

= sedentair – agrarische levenswijze

- Hoofdzakelijk leven van landbouw en veeteelt (vooral veeteelt)

- Leven in permanente nederzettingen

- Superieure brons-, ijzer-, goud- en zilversmeden

Oorspronkelijk

Barbaren = benaming voor iedereen die geen Grieks sprak

Romeinen

Barbaren = mensen die buiten de grenzen van het Rijk wonen

Beschrijvingen

- Men beschouwde barbaren met een mengeling van angst, bewondering en minachting

- Opgebouwd rond negatieve stereotypen (beesten)

Voorbeeld: Germanen

* waren langharig en roodblond, stonken en dronken, zochten altijd ruzie en waren onbetrouwbaar

* angst inboezemen: Germanen waren heel talrijk

* bewondering voor Germaanse moed en vechtlust

Scheiding

Scheiding tussen Romeinen en barbaren diende vooral een ideologisch doel en had weinig te maken met de werkelijkheid.

- Enorme grensbewaking: niet om barbaren buiten te houden, maar om intensief grensverkeer te controleren

- Rijksuitbreiding had tot opname van grote allochtone populaties geleid

- Romeinen hadden geen enorme technologische voorsprong op de hen omringende barbaarse samenlevingen

- Grootste verschil: Romeins superieur organisatievermogen

Term roept nog altijd het beeld op van massale invallen van woeste barbaarse stammen die het hoogbeschaafde, machtige Romeinse Rijk in korte tijd overspoelden en ten val brachten

MAAR: dit is een cliché die een erfenis is van de romantische geschiedschrijving van de XVIII en XIX

Kleinere successen

Begin IX

- Herovering van het westelijk deel van de Peloponnesos

- Bulgaren breiden gebied heel sterk uit en Byzantijnen konden hier weinig tegenover stellen

Eind IX

Tij begint te keren: Byzantijnse positie wordt versterkt in de laars van Italië en in Anatolië

Grote expansie: X

Mogelijk door:

- Verzwakking van Byzantiums erfvijanden (vooral moslimvorsten van het Midden – Oosten)

- Redelijke politieke stabiliteit in Byzantium

- Evenwicht tussen erfelijke monarchie en inmenging in staatszaken door de legertop: militaire commandanten toonden zich terughoudend bij het ‘corrigeren’ van zwakke keizers of het opvullen van machtsvacua, maar hielden stevige vinger aan de pols

Keizers

- Constantijn VII

* Stond onder regentschap van patriarch van Constantinopel, daarna van zijn moeder en moest later de carrière – generaal Lekapenos als mede – keizer naast zich dulden

* onderscheiden van Lekapenos door naam Porfyrogenitos (=’hij die in het purper is geboren’)

- Basilios II

* Generaals Phocas en later Tzimisces drongen zich op als mede – keizer (nadat de tweede de eerste uit de weg liet ruimen)

* boekte grote militaire successen (enorm wreed)

* bij zijn dood was Byzantium naar de verhoudingen van die tijd onmiskenbaar weer een grootmacht

Keizers en mede – keizers

- Voordeel:

Lekapenos, Phocas en Tzimisces waren alle drie zeer capabele militairen die heel wat gebied veroverden: werden dankzij hun positie niet gehinderd in hun militaire ambities

- Nadeel:

Onderlinge rivaliteiten en het najagen van eigenbelang leidden gemakkelijk tot binnenlandse strubbelingen: 13 jaar burgeroorlog tussen heerschappij van Tzimisces en die van Basilios II

Versterking van het leger onder Basilios II

Tactisch belang van ruiterij

- Cavalerie – eenheden werden zwaarder bewapend en kregen belangrijkere offensieve taken

- Infanterie: getraind om ruiterij door vorming van grote carrés te beschermen op het slagveld tegen tegenaanvallen

Subsidiaire fiscale solidariteit

= grote bezitters moesten de fiscale verplichtingen (en niet de grond) van kleine boeren in dezelfde plaats die in financiële nood verkeerden, overnemen

- verviel de grond ondanks alles toch aan de fiscus, dan werd hij niet langer verkocht, maar bij voorkeur in tijdpacht gegeven

Externe bedreigingen

- Oosten: Perzische erfvijand drong zich opnieuw op

- Noorden: barbaarse invasies van twee nieuwe confederaties: Avaren en Bulgaren

- Slaven dringen Balkan en Griekenland binnen

- Westen: heroveringen in Italië en Spanje ongedaan gemaakt door Langobarden en Visigoten

Byzantijnse economie

Demografische crisis en gebiedsverliezen hadden grote gevolgen voor:

- Byzantijnse economie en samenleving

- Bestuurlijke en militaire organisatie van het rijk

7^de eeuw

Economie vertoont contractieverschijnselen: vitaal kader van laatantieke economie (de kleine stad) was tijdens vroege ME ontwricht geraakt

Romeins?

- Byzantijnen bleven zich hardnekkig ‘Romaioi’ noemen, maar het Rijk vergriekste in snel tempo

- In godsdienstig opzicht kwam het meer en meer apart van de westerse christenheid te staan

Hervormingen

Herakleios en Constans II: hervormingen in de belastingheffing en de militaire organisatie:

- Platteland: verantwoordelijkheid voor belastingbetaling direct bij boerengemeenschappen en hun leiders

- Nieuwe belastingen: overwegend in goudmunt betaald

- Drastische inkrimping van leger en bureaucratie

Byzantijns leger

Krimpsituatie + voortdurende bedreiging van het Rijk è nieuwe aanpak

- Volksleger van semi – beroepssoldaten, gerekruteerd op basis van vrijwillige aanmelding

- Basis: vier grote legerkorpsen of themen, allen gestationeerd in Klein Azië

- Vijfde theme: soort marinierskorps

- Bescherming van de rest van het rijk: oprichting nieuwe themen

- Door voortdurende dreiging van Arabieren è oprichting van zes nieuwe elitekorpsen van echte beroepssoldaten = tagmata

Renovatio Imperii

= herstel en vernieuwing van het keizerrijk, vanuit Byzantium en het gezag over Rome

Justinianus stoelde zijn herstelpolitiek op 4 pijlers:

1. herovering van verloren gegane gebieden
2. zuivering en codificatie van het Romeins recht
3. economische politiek gericht op ondersteuning van het militaire apparaat
4. vestiging van eenheid van godsdienst

>>> was aanvankelijke succesvol, maar liep spaak rond 550 en de kloof tussen ideaal en werkelijkheid groeide

Heroveringoorlogen

1) Noord – Afrikaanse oorlogen

- Sloot bestand met Perzen (2^de front vermijden)

- Aanvallen van het rijk van de Vandalen in Noord – Afrika: met succes, maar Byzantijnse aanwezigheid was tijdelijk

2) Gotische oorlogen

- Vaste voet aan de oostkust van Spanje

- Justinianus verkeek zich op kracht van het koninkrijk van de Ostrogoten in Italië

- Ostrogoten maakten gebruik van geweld en internationale diplomatie: overhaalden de Perzen om de Byzantijnen de oorlog te verklaren, zodat het door Justinianus gevreesde tweede front er toch kwam

- Territoriale winst teniet gedaan door confederatie van de Langobarden

>>> vanuit langer tijdperspectief moeten de pogingen van Justinianus om het Romeinse gezag in het Westen manu militari te herstellen als mislukt worden beschouwt

Romeins recht

Zuivering en codificatie van het Romeinse recht was aanzienlijk duurzamer en succesvoller dan de heroveringoorlogen: geheel van het burgerlijk recht werd verzameld in de Corpus Iuris Civilis.

Corpus Iuris Civilis

- Recht verankerd in gezag van de traditie

- Bevat beginselen ‘de vorst is niet door de wet gebonden’ en ‘wat de vorst behaagt krijgt kracht van wet’

- Bood middelen waardoor een individu:

* zijn bezitsrechten kon veiligstellen

* per testament kon beschikken over zijn goederen

* vrij was om contracten te sluiten

- Rechten van vrouwen en minderjarigen werden beschermd

- Was voor rechtstoepassing in het ORR niet handig omdat steeds minder mensen er Latijn spraken en schreven

- Vormt basis voor ons hedendaags recht

Onderdelen Corpus

- Codex Justinianus

alle keizerlijke edicten van Hadrianus tot het jaar 533

- Novellae constitutiones

toevoegingen van na 533 (kortweg Novellae)

- Digesten / Pandecten

uitvoerige selectie van wetscommentaren van 39 bekende Romeinse rechtsgeleerden uit de Romeinse keizertijd, vormt het meest omvangrijke deel van de Corpus

- Instituten

bedoeld als handboek voor rechtenstudenten of als naslagwerk voor praktiserende juristen à heeft het meeste weg van een wetboek, een systematisch overzicht van rechtsregels, die uitsluitend betrekking hebben op het privaatrecht

Eenheid van godsdienst

Verwevenheid van staatsaangelegenheden en religie, en de opvatting dat de keizer tevens religieus leider was.

-Het was de taak van de keizer om de christelijke kerk te leiden en te beschermen tegen vijanden van zowel buitenaf en binnenuit

Vandalen

De expeditie tegen de Vandalen werd voorgesteld als ‘heilige oorlog’ tegen de ketters. Vandalen waren weliswaar overgegaan naar het Christendom, maar ze waren aanhangers van een als ketterij veroordeelde richting, het arianisme.

330 AD

Byzantium als nieuwe residentie voor keizer Constantijn de Grote koos deze stad om aantal redenen:

1) strategische ligging op grens tussen twee continenten

2) groeiende demografische en vermoedelijk ook economische gewicht van het oostelijke deel van het Romeinse Rijk

3) afstand nemen van de weinig volgzame Italiaanse senatorenstand (hielden vast aan Romeinse goden, terwijl Constantijn het christendom promootte)

Bouwpolitiek

Keizers uit IV deden er alles aan om Byzantium, dat al vlug Constantinopel genoemd werd, de allure van Rome te geven. Ze startten een ambitieuze bouwpolitiek:

- christelijke monumentale gebouwen nemen centrale plaats in (cf. Hagia Sophia)

- bestaande politieke voorzieningen kenmerkend voor de Romeinse stedelijke cultuur (cf. fora, badhuizen, theaters, renbanen) werden vergroot en verfraaid

Elementen van de ruralisering: IV - VI

- Munten: enkel bronsgeld, goud- en zilverstukken niet meer als munten, maar als geschenken

- Instorting staatsapparaat

- Sterke bevolkingsdaling (vooral in steden en garnizoenen)

- Stedelijke markt verdween

- Enorme stadsvlucht: bevolkingsspreiding stijgt

- Daling van de landbouwproductie en de oppervlakte van het bebouwde areaal (er waren veel minder monden te voeden)

- Latifundia (grote agrarische domeinen) als zwaartepunt van de samenleving

• oude senatorenstand

eigende zich fiscale voorrechten toe waardoor senatoriale landerijen de status van immuniteiten genoten: de staatsmacht kon er niet optreden

• grootgrondbezitters

streven naar autarkie: ze gedragen zich als kleine heersers; regelen zelf rechtspraak, bestuur en belastingen

• kleine boeren

plaatsten zich vaak onder de bescherming van een naburige grootgrondbezitter; boer stond zijn grond af (precaria), betaalde erkenningcijns aan de heer en behield het gebruiksrecht, in ruil voor bescherming door de heer tegen belastinginners, rovers en rondtrekkende benden

Vroege ME

Uit het puin van het late keizerrijk ontstaan economische en sociale verhoudingen die kenmerkend worden voor de vroege Middeleeuwen:

- overwegend agrarische samenleving met een sterke sector van grote domeinen die een ruime mate van immuniteit genieten

- fragmentatie van macht met directe overheersing door grootgrondbezitters

- vrije boeren staan onder druk van inlijving bij de grote domeinen die gebruik maken van onvrije arbeid

- steden zijn gereduceerd tot kleine dienstencentra, handelsverkeer is zeer beperkt en blijft vooral rendabel voor luxegoederen bestemd voor de grondaristocratie

- arbeid en de producten van arbeid zijn nog slechts in heel bescheiden mate verhandelbare goederen omdat het marktstelsel in ingestort en er nog nauwelijks geld in omloop is

- extra – economische drukmiddelen, vooral fysieke dwang en de dreiging daarmee, worden ingezet om het surplus voor de grootgrondbezitters af te romen