• Inleiding

Het hedendaagse denken vindt in zekere mate zijn oorsprong in de wetenschapsexplosie van de XIX:

- Uitbreiding en uitdieping van de wetenschap zelf

- Breed socio – cultureel proces: techniek en brede lagen van de bevolking hebben deel aan de vernieuwingen

• Invloed van de wetenschap in de XIX

Twee facetten:

1. onomkeerbare resultaten van deze wetenschap, die elke wereldbeschouwing definitief zullen bepalen
2. 2. ontwikkeling in verschillende van die wetenschappen heeft tot crisissen of problemen geleid die wellicht nog meer dan het vorig aspect aan de basis liggen van de filosofische problematiek van de 1.XIX

• 2.XX

- Problematiek is minder van kentheoretische aard: vragen ontstaan niet alleen uit reflectie op de wetenschap

- Vragen ontstaan uit een onrust over de resultaten van wetenschap en techniek met betrekking tot het leefmilieu, een de mogelijkheid van een nucleaire of biologische catastrofe

• Actuele wijsbegeerte

- Angst die wordt opgewekt door de toenemende kennis en controle over het genetisch materiaal van levende wezens, met inbegrip dat van de mens

- Poging om op een aanvaardbare manier tot een synthese te komen van kentheoretische en ideologische inzichten

ð tegengesteld aan een van de meest typische karakteristieken van het wetenschapsbedrijf van de vorige eeuw: daar was een steeds diepere kloof ontstaan tussen wetenschapsmensen, filosofen en ideologen

• Invloed van de wiskunde in de XIX

Blijkt machtig middel te zijn om de wetten van de natuur te beschrijven en voorspellingen mogelijk te maken. (cf. de ophefmakende ontdekking van de planeet Neptunus)

• Wiskunde problemen

• Lobatschevski

1829: ontdekt dat het mogelijk is naast de Euklidische meetkunde een andere te ontwikkelen wanneer men als postulaat stelt dat door een punt buiten een rechte een oneindig aantal evenwijdigen kunnen getrokken worden ( Euklidische meetkunde: slechts1)

• Riemann

1867: ontwerpt meetkunde waarin geen evenwijdigen bestaan

=> enorme problemen: * Welke was de goede meetkunde?

* Wat kunnen de a priori vormen van Kant nu nog betekenen?

(Kant meende dat de Euklidische meetkunde zeker was,omdat zij een analyse was van onze a priori – vorm betreffende de ruimte. Ze was niet empirisch gegeven, maar een noodzakelijke voorwaarde voor onze kennis van de empirische wereld)

• Vraag naar de ware meetkunde

- Werd al vlug duidelijk dat meetkunde geen precieze betekenis meer had

- Tot dan toe: meetkunde = analyse van de ruimte  alles wat niet met intuïtie strookte werd als onwaar beschouwd en moest dus tot contradictie leiden

- Kan ware meetkunde achterhaald worden door fysische ruimte te bestuderen?

ð vraag hoe men het beste de fysische ruimte beschrijft = fysisch probleem

- inzicht: axiomatische methode + consistentie van de axiomastelsels = essentiële criteria om wiskundige systemen te beoordelen

=> vragen: * Kenmerken van axiomatische methoden?

* Aan welke eisen moeten ze beantwoorden?

* Hoe kan men consistentie van het systeem bewijzen?

• Infinitesimaalanalyse

= differentiaal- en integraalrekening

- Basisbegrippen waren onvoldoende duidelijk geformuleerd: men liet zich leiden door intuïtie en kwam tot stellingen die achteraf onjuist bleken te zijn

- Vooral problemen rond ‘oneindig’ en ‘continuïteit’

- Analyse was geleid door meetkundige intuïtie

* bleek onbetrouwbaar

* oplossing: analyse op te bouwen op de rekenkunde (= theorie van de natuurlijke getallen)

• Rekenkunde

Men moest beroep doen op oneindige verzamelingen van getallen: ontstaan van 2 reeksen vragen:

betreffende nauwkeurige definitie van het getalbegrip: als de theorie van de natuurlijke getallen de grondslag van de hele wiskunde moet leveren, wordt de eis tot klaarheid ook hier des te groter

 vragen behandeld door Frege en Russell

in verband met eigenschappen van oneindige verzamelingen: mag men zoiets als bestaand veronderstellen; hebben alle oneindige verzamelingen dezelfde eigenschappen?

 vragen behandeld door Cantor

• Verzamelingenleer

Leidde tot belangrijke resultaten, maar ook hier was de formulering niet exact genoeg, wat tot de ontdekking van een aantal paradoxen leidde.

• Natuurkunde

Natuurwetenschappen kennen grote uitbreiding:

- In de diepte: grondige uitwerking van de astronomie, fysica en scheikunde

- In de breedte: ontwikkeling van nieuwe wetenschappen zoals biologie en geologie

Uitwerking en successen van het Newtoniaans wereldsysteem leiden tot een visie op de totale werkelijkheid die men het mechanistisch determinisme kan noemen.

• Laplace

- “Essai philosophique sur les probabilités” (1814)

- Verstand dat alle krachten die de natuur beheersen kan omvatten en de toestand waarin elk wezen uit de natuur zich op één gegeven moment bevindt

è als dit bestaat, dan is het mogelijk één enkele formule op te stellen die tegelijk de bewegingen van de grootste lichamen van het universum en van de kleinste atomen zou omvatten

- dit betekent: alles wat op een gegeven moment gebeurt, wordt bepaald door de situatie van de wereld op het voorafgaande moment

- Demon van Laplace = verstand dat ertoe in staat is de wetten en voorafgaande toestanden te kennen

= MECHANISTISCH DETERMINISME

• Joule

Energie = meetbare grootheid die zich onder veel verschillende vormen kan voordoen, maar die binnen een afgesloten ruimte steeds even groot blijft

Gevolg: perpetuum mobile is onmogelijk!!

• Galvani, Ampère, Faraday en Maxwell

Elektriciteit, magnetisme en de relatie tussen beide

- Galvani: elektrische contacten veroorzaakten spiercontracties bij dode dieren

- Ampère en Faraday: vloedgolf van onderzoek en ontdekkingen die er het gevolg van waren

- Maxwell: elektromagnetische fenomenen

• Einstein

Speciale en Veralgemeende relativiteitstheorie

• Planck

Quantentheorie (leidde later tot quantummechanica)

 relativiteitstheorie en quantentheorie betekenen einde van de mogelijkheid van de mens op grond van modellen die aan onze zintuiglijke wereld ontleend zijn, de wereld te begrijpen (m.a.w. basiswetten van de natuur zijn niet voor een algemeen verstaanbare ‘populariserende’ voorstelling vatbaar

• Biologie

Darwin – Origin of Species (1859)

- Evolutietheorie

- Copernicaanse revolutie: mens uit het centrum van het universum weggerukt

- Nu: tweede en belangrijker relativering: mens = uitloper van lange evolutieketting die tot zijn huidige stadium is gekomen door proces van toevalsmatige veranderingen waarbij minst aangepaste vormen ten onder gaan in de struggle for life

- Vitalisme: ontstond door afkeer van dergelijke opvatting en door de poging Darwin te weerleggen

• Geneeskunde

Nieuwe medische inzichten  bevolkingsexplosie:

1. indijken van onhygiënische toestanden van dorpen en steden
2. vaccinatie tegen pokken door Jenner
3. inzicht in het kiemkarakter van vele ziekten (Pasteur) en de veralgemening van het vaccinatieprocédé

• Cultuurwetenschappen

Bestuderen dit gedeelte van de werkelijkheid dat door de mens geschapen of omgevormd wordt:

- Geschiedenis

- Archeologie

- Kunsttheorie en kunstgeschiedenis

- Filologie

- Taalkunde of linguïstiek

 strenge methodologische eisen: binnen zekere grenzen kan men uitspraken doen die geen redelijke twijfel toelaten (zekerheidskarakter)

 kunstmatige experimenten zijn niet mogelijk: totaal andere wetenschappelijke methode dan in de natuurwetenschappen

• Menswetenschappen

- Economie

- Sociologie

- Culturele antropologie

- Psychologie

 methodologische problemen: natuurwetenschappen of cultuurwetenschappen?

• Twee basisprincipes

1.zelfbeschikkingsrecht van de volkeren: de afwijzing van vreemde overheersing

 vraag: “Hoe moet een natie / volk omschreven worden?” (m.a.w. wanneer is er sprake van vreemde overheersing??

2.belangen van het individu of van bepaalde groepen in een natie zijn ondergeschikt aan de belangen van de totaliteit

• Franse opvatting

- Renan – “Qu’est – ce qu’un nation?” (1882)

- Gemeenschappelijke geschiedenis vormt een natie :

* bewustzijn dat men samen lief en leed gedragen heeft

* de wil om samen dat gemeenschappelijk erfdeel in ere te houden

• Duitse opvatting

- Herder, romantici en Fichte

- Natie wordt bepaald door een gemeenschappelijke taal en cultuur

- Lidmaatschap van natie ≠ gevolg van een keuze

= iets onontkoombaars

- Volkskarakter is typisch voor alle individuen van een gegeven volk

• Noodzaak van gemeenschappelijke kenmerken
• Gemeenschappelijke kenmerken

- Taal

- Godsdienst

- Gemeenschappelijk politiek verleden (>>> gemeenschappelijke instituties, recht, vijanden…)

 belang van deze kenmerken kan verschillen !

• Aanwakkeren gevoelens

Door het besef dat men dezelfde drijveren heeft, zoals :

- Gezamenlijke economische belangen

- Gemeenschappelijke vijand

- Samen onderdrukt / benadeeld voelen

• Voorbeelden

- Frans Nationalisme  gaat sterk terug op de gemeenschappelijke geschiedenis

- Duitsland  deed beroep op het volkse element

- Vlaamse Beweging  vooral de taal speelde een rol

- Ierse bevrijdingsbeweging  godsdienst stond centraal

>>> Patriottisme heeft vooral betrekking op de herdenking van oorlogen waarbij het samenhorigheidsgevoel van oud-strijders een rol speelt

• Actieve en strijdende vormen

Gaan terug op het besef dat men samen onrecht aangedaan wordt

Bv: kolonialisme = oorsprong van het nationalisme in de gekoloniseerde landen

Bv: zionisme: heel belangrijke rol van het gemeenschappelijk lijden

• Nationalisme, liberalisme en socialisme
• Nationalisme X Liberalisme

Eerste principe van nationalisme (zelfbeschikkingsrecht) is heel goed in overeenstemming te brengen met de liberale principes van vrijheid.

MAAR: liberalen zoals Locke hebben het moeilijk het tweede principe (de primauteit van de natie tegenover het individu) te aanvaarden

• Nationalisme X Socialisme

Kunnen samengaan door de nadruk op solidariteit van het Nationalisme.

Bv: Giuseppe Mazini (een van de eerste theoretici van het nationalisme)

Bv: marxistische vorm van zionisme

Bv: ontwikkelingslanden: combinatie van nationalisme en socialisme

• Achttiende eeuw

Nationalisme = sinds XVIII sterke drijfveer voor oorlogen en vrijheidsbewegingen

 voorkomen extreme vormen:

- Nationalisme gekoppeld met negatie van het individu (“du bist nichts, dein Volk ist alles”)

- Irrationele opvatting over eigen volkskarakter, ras,…

- Conservatieve houding tegenover de maatschappijstructuur

- Angstreflex tegenover confrontatie met mensen van een andere cultuur