VERMEENDE CONTROLE

• Locus of control (theorie sociaal leren, Rotter, 1966)
• sterkere bekrachtigingen verwacht wanneer verantwoordelijkheid voor gebeurtenissen intern en niet extern werd gelokaliseerd
• = verwachting dat persoonlijke acties effectief zullen zijn bij het aansturen of beheersen van de omgeving , waarbij individuen hetzij tot de interne, hetzij tot de externe zijde behoren
• Intern georiënteerd → vaker probleemgerichte inspanningen bij persoonlijke of sociale stressoren wegens toeschrijving succes aan eigen verantwoordelijkheid
• Instrument MHLC (mulitdimensional health locus of control scale), 3 schalen:
• Intern
• Extern
• Invloedrijke anderen
• Onderzoek lage rugpijn: interne HLC → minder invalidering, meer baat bij behandeling
• Onderzoek herseninfarct: interne HLC → betere revalidatie, ook lange termijn (niet voor emotioneel herstel
• Versterken van interne locus of control = nuttige interventie (vb met brieven)
• Interne controle niet altijd adaptief wegens mogelijkheid tot optimistische bias
• geloof in interne controle in bepaalde situaties (vb. permanente invaliditeit) onrealistisch → mislukte pogingen probleemgerichte coping → depressie en hulpeloosheid
• Controle over wat?
• Gedragsmatig
• Cognitief
• Via beslissingen (keuze uit opties hebben)
• Informationeel
• Retrospectief (oorzaak toeschrijven aan gebeurtenis)
• Controle → minder stressvolle gebeurtenis door:
• Gewijzigde beoordeling stressor
• Verminderde emotionele arousal
• Andere vormen van coping
• Onderzoek kankerpatiënten: controle over aspecten van de gebeur-tenis of over de reactie daarop blijven gunstig voor de aanpassing, hoewel controle over prognose mogelijk niet realistisch is
• Causale attributies
• Onderzoek:
• Geen enkele specifieke attributie geassocieerd aan betere afloop
• Schuld geven aan het eigen karakter → slechtere prognose

Persoonlijkheid = dynamische organisatie binnen het individu van die psychische en fysieke systemen die bepalend zijn voor het karakteristieke gedrag en gedachten

- Bestaat uit stabiele en duurzame dimensies, vb. Gevoeligheid, gewetensvolheid

- Verband met gedrag en kans op ziekten = onzeker door sterke invloed van omgevingsfactoren

- Persoonlijkheidstrekken gebundeld tot typologieën (cluster) vb. Extravert type = open, avontuurlijk, impulsief

MODELLEN: RELATIE PERSOONLI JKHEID & ZIEKTE/GEZONDHEID

- Persoonlijkheid als voorspellende factor = psychosomatische traditie (ziekten in verband gebracht met persoonlijkheidskenmerken) vb. type-A gedrag en hartaandoeningen

- Persoonlijkheidsverandering als gevolg van ziekte, vb. depressie bij chronische ziekte

- Indirect effect van persoonlijkheid op ziekte, vb. via ongezond gedrag dat voorspellende factor is van ziekte (roken)

- Rol van persoonlijkheid bij ziekteprogressie of prognose = hoe men met ziekte omgaat, vb. al dan niet sociale steun zoeken

DE PERSOONLI JKHEIDSDIMENSIES VAN DE ‘BI G FI VE’

- 5 dimensies :

1. Inschikkelijkheid = coöperatief
2. Nauwgezetheid = verantwoordelijk
3. Extraversie = sociaal
4. Neuroticisme = gespannen, nerveus
5. Openheid = fantasievol, open voor nieuwe ervaringen

- Relatie met gezondheidsgedrag, symptoomperceptie en ziektegedrag is verschillend per dimensie

- Sterker gerelateerd aan subjectieve gezondheidsbeoordeling dan objectieve indicatoren van ziekte

PERSOONLI JKHEID TYPE C
- Kenmerken (typologie van Temoshok)

o Coöperatief en vergevingsgezind
o Inschikkelijk en passief
o Stoïcijns
o Subassertief en geneigd tot zelfopoffering
o Neiging om negatieve emoties te onderdrukken, met name boosheid

- Verband type C & verhoogd risico op kanker: herhaaldelijk aangetoond
- Eerdere typologieën: verband met kanker bekritiseerd methodologische beperkingen en niet
gerepliceerde resultaten

PERSOONLI JKHEID TYPE D

- Angstige persoonlijkheid
o negatief affect (NA), sociale geremdheid of inhibitie (SI, = vermijden van potentiële gevaren
van sociale interactie, vb. afkeuring of uitblijven van bekrachtiging)
- Nadelig voor prognose en uitkomst bij cardiovasculaire aandoeningen voor beide geslachten
- Fysiologische correlaten tijdens studies: verhoogde bloeddruk, verhoogde cortisolwaarden
- Verder onderzoek nodig over onafhankelijk dan wel gecombineerd effect van NA en SI

FIGUUR 11.2
NEUROTICISME

Neuroticisme = neiging tot negatieve emoties met negatieve opvattingen en negatief gedrag als gevolg + angstige opvattingen

- Verklaring: dankzij karakter aan meer negatieve stressoren blootgesteld of meer rapportage hiervan door vertekening van gebeurtenissen

- Bestaan van big five en type A, B, C, D persoonlijkheden onder vuur

- Zwakke verbanden tussen clusters van persoonlijkheidskenmerken en ontwikkeling van ziekten

- Neuropsychologisch wel evidentie voor controle = behoefte aan overzicht van omgeving en eigen
lichaam, structuur, risicotaxatie, plannen maken en voorbereid zijn

WEERBAARHEID

= Doelgerichtheid of betrokkenheid bij gebeurtenissen en activiteiten en bij mensen in het eigen leven
- Als ‘reserve’, vermindert negatieve gevolgen van stress
- Potentieel stressvolle situaties worden als betekenisvol en interessant beschouwd
- Geen directe invloed op gezondheid, maar beter beschermd tegen een gevoel van stress
- Onderzoek: weerbaarheid heeft het meeste effect in situaties met een hoge mate van stress

- Coping = pogingen tot veranderen van de stressor of deze anders interpreteren, zodat deze er minder ongunstig uitziet

- Dynamisch proces van alles wat iemand doet om de invloed van een stressor te verminderen: direct gericht op stressor of op emoties opgeroepen door beoordeling

- Cognitief of gedragsmatig, actief of passief

- Verschillende categorieën van coping
o Vb. Endler 1993, 1998: taakgerichte, emotiegerichte en vermijdingsgerichte coping

WAT IS ADAPTIEVE COPING?

- 5 functies dragen bij aan aanpassing aan stressor:

1. Effect van schadelijke externe omstandigheden verminderen
2. Tolereren van of zich aanpassen aan negatieve gebeurtenissen
3. Behouden van positief zelfbeeld
4. Behouden van emotioneel evenwicht en verminderen van emotionele stress
5. Behouden van bevredigende relatie met de omgeving of met anderen

- Aanpassing

o Niet altijd blijvend
o Afhankelijk van context
o Afhankelijk van aard van de stressor

- Effectieve coping = flexibel omgaan met stress

- Model Lazarus

o effectieve copingstrategieën moeilijk te voorspellen gezien hun onderlinge afhankelijkheid en samenwerking

- Geïllustreerd door longitudinaal onderzoek

o samenhang emotie- en probleemgerichte coping
o (her)beoordeling van eerdere pogingen naargelang hun succes

ROUTES

DE DIRECTE ROUTE

• Stress → fysiologische veranderingen in functie immuunsysteem → ontstaan van ziekte (vooral bij chronische stress)
• Individuele variatie in reacties op stressoren: directe route = complex

DE INDIRECTE ROUTE

• Gedragsmatige reacties op stress, vb. roken
• Persoonlijkheid bepaalt mee reactie op stress
• Ontstaan symptomen vb. vermoeidheid, slapeloosheid → gebruik gezondheidszorg

RELATIE TUSSEN STRESS & ZIEKTE = ZWAK

STRESS EN GEZONDHEID VAN DE MANTELZORGER

• Voortdurende psychologische, lichamelijke en sociale eisen eigen aan verzorging = stressvol → aantasting immuunsysteem
• vb. belemmerde wondgenezing, verminderde vorming van antistoffen
• Evidentie bij jonge mantelszorgers niet consequent: toegenomen kwetsbaarheid voor ziekte en veranderingen in immuunsysteem worden bestudeerd en niet feitelijke ziekte

STRESS EN VERKOUDHEID

• Experiment blootstelling aan respiratoir rhinovirus: chronische negatieve levensgebeurtenissen, stress, negatief ffect en gebrekkige coping → vaker symptomen van infectie of ziekte
• Enige bewijs dat door stress gemedieerde fysiologische veranderingen een rol spelen bij ontstaan van ziekten bij gezonden. Meer bewijs voor invloed op verergering symptomen of aandoeningen bij zieke personen.

STRESS EN AANDOENINGEN VAN DE KRANSVATEN VAN HET HART

• Oorzaak ziekte van cardiovasculaire stelsel is vaak geleidelijke vernauwing van de bloedvaten naar het hart.
• Acute stress → toename hartminuutvolume, vernauwing bloedvaten, toename bloeddruk → beschadiging wanden slagaders
• Stress → afgifte vetzuren: indien niet verbruikt omgezet tot cholesterol → dichtslibben slagaders
• Stress → catecholaminen : kleverige bloedplaatjes → risico op trombose

STRESS EN KANKER

• Geen uniform effect op alle vormen van kanker
• Mogelijke invloed van stress door vertraging celreparatie mogelijk via effect op hormonen, glucocorticoïden of lymfocyten
• Onderzoek bij borstkanker: niet te verklaren door stress als gevolg van levensgebeurtenissen, mogelijk wel door combinatie risicofactoren + psychosociale factoren
• Stress en recidive: gemengde resultaten
• Invloed van copingstijl en stemming op prognose

STRESS EN DARMAANDOENINGEN

• Weinig bewijs voor stress als verergerende (niet oorzakelijke) factor van prikkelbare darm syndroom (geen organische ziekte ondanks symptomen) & inflammatoire darmziekte (Crohn, colitis ulcerosa)
• Verergering van symptomen door stress enkel bij ‘stressresponsieve’ personen. Stressreactiviteit ~ somatisering, aandacht voor interne organen (neuroticisme)

STRESS EN HIV/AIDS

• AIDS = verworven immuundeficiëntie gekenmerkt door opportunistische infecties en andere ernstige ziekten
• Levensbedreigend (indien geen hiv-remmers) en psychologisch belastend wegens stigma → leven met deze ziekte = stressvol
• Rol van stress bij progressie ziekte? Depressieve symptomen (en niet stress) hangt samen met eerder ontstaan symptomen en stress (niet depressie) gaat gepaard met daling NK -cellen