De aanzet tot verzuiling België sinds 1830

Op levensbeschouwelijk gebied voerden de conservatieven in de jaren 70 een voorzichtig beleid: ze weigerden de laïciserende wetgeving ongedaan te maken. De liberalen daarentegen probeerden de volksmassa aan te trekken door een radicaal onderwijsbeleid met de onderwerping van alle gemeentescholen en het wissen van godsdienst uit het onderwijsprogramma. Het kwam tot een schooloorlog die tot een katholieke overwinning leidde en het lager onderwijs weer onder het gezag van de gemeenten bracht. Globaal gezien leidde deze schooloorlog niet tot een terugkeer naar de wet van 1842 maar wel een vermindering van de katholieke invloed in het middelbaar en hoger onderwijs in.

Een belangrijk gevolg is echter het anti-etatisme aangezien de staat tegen de kerk werd ingezet. De katholieken kozen steeds meer voor een minimale staat en ontwikkelden het subsidiariteitsbeginsel waarbij zo veel mogelijk taken in handen moesten zijn van lagere bestuursorganen en private (belangen)instellingen.

De basis was gelegd voor een samenleving die tot op het politiek niveau was ingedeeld in levensbeschouwelijke segmenten en beheerst werd door geleidelijk aan een katholiek, socialistisch en liberaal verenigings –en partijwezen, ook wel verzuiling genoemd. Hiermee werd verwezen naar diverse levenbeschouwelijk-ideologische zuilen die in België vanaf eind 19^e eeuw het politiek systeem zouden bepalen.

In Nederland was er een analoge ontwikkeling met steeds meer volkse en intermediaire organisaties die zich tussen het individu en de staat plaatsten en de politiek mee bepaalden. Het tijdperk van burgerlijk individualisme en notabelenbewind was gedaan.