Negatieve effecten op de gezondheid door overmatig alcoholgebruik

Alcohol is de op één na meest gebruikte psychoactieve stof in de wereld (na cafeïne) en hoewel het meestal als een stimulerend middel wordt beschouwd, onderdrukt deze stof in feite de werking van het centraal zenuwstelsel.

Gezondheidsproblemen ontstaan niet alleen als gevolg van alcoholverslaving; deze problemen kunnen ook ontstaan als gevolg van acute en langdurige episodes van zwaar drinken. Zwaar alcoholgebruik speelt een rol bij ongelukken, gedragsproblemen en ziekten (zoals levercirrose, kanker, hartaandoeningen en herseninfarcten).

Levercirrose is een verzamelnaam voor een groep chronische leverziekten. Alcoholische levercirrose: wanneer dit door alcohol wordt veroorzaakt. De lever is chronisch overbelast en ontstoken. De ontstoken cellen sterven af, waardoor de functies van de lever door steeds minder cellen vervuld moeten worden (hierdoor wordt de lever groter). Bloed stroomt er moeilijker doorheen waardoor afbraakproducten niet op de goede manier worden afgevoerd. Hierdoor wordt de concentratie van deze stoffen in het bloed steeds hoger. Het leidt tot: vaak moe zijn, weinig eetlust, het ontstaan van vetbobbeltjes in de huid, rode vlekken op de handen, pijn in de bovenbuik, bloedingen.

In een vergevorderd stadium maakt de lever de giftige stoffen afvalproducten die in het lichaam terecht komen niet meer onschadelijk, waardoor de hersenen worden aangetast.

Aanbevelingen voor alcoholgebruik

Ieder mens reageert anders op dezelfde hoeveelheid alcohol. Dit is afhankelijk van factoren zoals lichaamsgewicht, voedselinname, stofwisseling, de sociale context waarin wordt gedronken en de cognities en verwachtingen van het individu.

Het is hierdoor moeilijk een ‘veilig’ niveau van alcoholinname te bepalen.

Prevalentie van alcoholgebruik bij jongeren

Er worden verschillende onderzoeksresultaten genoemd. In Engeland, Zweden en Nederland bleken veel jonge tieners meer te drinken dan goed voor hen is. Omdat juist jonge hersenen die nog in ontwikkeling zijn erg kwetsbaar zijn voor alcoholschade, is het erg belangrijk dat dit zoveel mogelijk wordt voorkomen. Dit risico op hersenbeschadiging wordt door jongeren erg onderschat.

Heeft het drinken van alcohol ook positieve effecten?

Zwaar drinken heeft negatieve effecten op de gezondheid, die in de loop van de tijd toenemen, evenredig aan het gebruik. Matig drinken verhoogt het risico mogelijk niet en biedt feitelijk zelfs een mogelijke bescherming tegen aandoeningen aan de kransvaten, omdat het de concentratie van LDL’s in het bloed verlaagt (werkt niet bij mensen die roken). Effecten van helemaal niet drinken moeten nog verder worden onderzocht.

Er is een J-vormige relatie tussen het alcoholgebruik en het risico op aandoeningen van de kransvaten: de grafische voorstelling van de relatie tussen twee variabelen, waarvan de een op de x-as en de ander op de y-as is uitgezet, heeft de vorm van de letter J.

In rode wijn zitten polyfenolen die mogelijk bescherming kunnen bieden tegen kanker. Ze denken dat polyfenolen het begin van het ontstaan van kanker remmen als gevolg van hun anti-oxidanten en ontstekingsremmende eigenschappen. Daarnaast remmen ze de deling van gemuteerde cellen en zorgen voor apoptose (celdood).

Waardoor krijgen sommige mensen een drankprobleem?

Aspecten die in aanmerking zijn genomen bij onderzoek naar het onderscheid tussen mensen die een veilige hoeveelheid drinken en probleemdrinkers:

- erfelijkheidsfactoren en een familiegeschiedenis van alcoholmisbruik: kinderen van probleemdrinkers hebben een grotere kans om probleemdrinkers te worden dan kinderen van niet-probleemdrinkers.

- De aanwezigheid van geestesziekten: stemmingsstoornissen, predispositie (factoren die de kans vergroten dat iemand een bepaald gedrag zal vertonen) voor angst, sensatiezoeken, bepaalde tendensen in de persoonlijkheid.

- Sociaal leren: volgens de theorie over sociaal leren is alcoholverslaving sociaal aangeleerd en wordt dit vervolgens bekrachtigd.

Onder oudere mensen blijkt dat er veel minder alcohol wordt gedronken en bij steekproeven onder ouderen blijkt dat probleemdrinken wordt beïnvloed door de lichamelijke gezondheid, sociale gelegenheden en financiële status.

17^e en 18^e eeuw: alcoholproblemen werden beschouwd als immoreel gedrag, zwakkelingen die niet in staat waren persoonlijke controle uit te oefenen over hun drinkgedrag deden dit. Het individu was verantwoordelijk en kon dus gestraft worden.

19^e eeuw: alcoholproblemen werden beschouwd als het gedrag van passieve slachtoffers van een kwaadaardig en krachtig middel.

20^e eeuw: verantwoordelijkheid werd bij het individu gelegd. Behandeling werd gebaseerd op het behaviorisme (alleen observeerbare gegevens kunnen bestudeerd worden, het gedrag zelf staat centraal en niet de mentale processen. En onthouding en gereguleerd drinken worden als mogelijke behandelingsresultaten beschouwd.

Patronen van zwaar drinken die tijdens de late jeugd en vroege volwassenheid ontstaan, zetten zich tijdens de volwassenheid meestal voort. Alcoholgerelateerde gezondheidsproblemen lijken zich tijdens de middelbare leeftijd te accumuleren.

Programma’s voor gezondheidsbevordering: zowel primaire preventie (kinderen voorlichten over risico’s van zwaar drinken), als secundaire preventie (gericht op gedragsverandering bij mensen die al zwaar drinken).

Overgewicht is geen gedrag, maar het ontstaat wel door een combinatie van gedrag (slechte voeding en een gebrek aan beweging), daarom krijgt het aandacht van gezondheidspsychologen.

Hoe wordt overgewicht gedefinieerd?

Het wordt bepaald aan de hand van de BMI (body mass index), ook wel Quetelet-index genoemd. Deze wordt berekend als het gewicht in kilo’s gedeeld door de lengte in meters in het kwadraat. De maatstaven zijn:

- ‘normaal’: BMI tussen 20 en 24.9

- licht overgewicht: BMI tussen 25 en 29.9

- matig of klinisch overgewicht: BMI tussen 30 en 39.9

- ernstig overgewicht: BMI 40 of groter

Negatieve gevolgen van overgewicht voor de gezondheid

Overgewicht wordt als belangrijke risicofactor geïdentificeerd bij het ontstaan van een reeks lichamelijke aandoeningen, waaronder hypertensie, hartaandoeningen, diabetes type 2, oseoartritis en pijn in de onderrug; daarnaast speelt overgewicht ook een rol bij psychologische gezondheidsklachten zoals een gering gevoel van eigenwaarde en sociaal isolement.

Het relatieve risico op ziekte lijkt recht evenredig te zijn aan het percentage overgewicht van het individu, hoewel het bewijs voor deze lineaire relatie niet unaniem is. Relatie tussen overgewicht en mortaliteit komt alleen op de lange termijn voor.

Prevalentie van overgewicht

De Europese Commissie schat dat 31% van de volwassen bevolking van de EU overgewicht heeft (1999). Kinderen met overgewicht groeien vaak op tot volwassenen met overgewicht.

Oorzaken van overgewicht

Een makkelijke verklaring voor het ontstaan van overgewicht is dat deze aandoening veroorzaakt wordt wanneer de energie-inname veel groter is dan het energieverbruik. Maar er zijn ook aanwijzingen dat het een erfelijke component heeft.

Wij leven tegenwoordig in een ‘obesogene’ omgeving: een omgeving die overgewicht bevordert (weinig gezonde voeding en weinig beweging).

Obesogeen is ook de neiging van sommige mensen om hun ontevredenheid, teleurstelling, woede of verdriet weg te werken door (veel) te eten.

Het is belangrijk als individu en maatschappij ons niet te veel te concentreren op het gewicht van individuele kinderen, omdat dat kan leiden tot extreem dieetgedrag en eetstoornissen.

35% van de sterfgevallen aan kanker is deels aan een onverstandig dieet toe te schrijven (veel vet voedsel, hoge zoutinname en een laag gehalte aan vezels).

Vetopname en cholesterol

Cholesterol is een vet dat in onze eigen lichaamscellen aanwezig is, maar de normale concentratie kan door een vetrijk dieet worden verhoogd.

Vet voedsel bevat stoffen die low-density-lipoproteïnen (LDLs) worden genoemd, die in het bloed worden opgenomen. Ze vervoeren cholesterolmoleculen in het bloed en kunnen aanleiding geven tot de vorming van plaques (vetachtige lagen) in de slagaders. Ze worden ook wel slecht cholesterol genoemd. Cholesterol dat door high-density-lipoproteïnen (HDLs) wordt vervoerd, wordt goed cholesterol genoemd, omdat het de omzetting en verwijdering van LDLs door de lever lijkt te bevorderen.

Vetten zijn een goede energiereserve voor het lichaam. Wanneer vetmoleculen niet tijdens sport of beweging wordt afgebroken wordt hun concentratie in het bloed te hoog. Daardoor worden plaques afgezet op de slagaderwanden (atherosclerose), waardoor deze dikker worden en de bloedtoevoer naar het hart wordt beperkt.

Arteriosclerose: wanneer de slagaderwanden door de gestegen bloeddruk hun elasticiteit verliezen en harder worden. Het gevolg hiervan is dat het hart en de bloedvaten tijdens inspanning niet de verhoogde bloedtoevoer kunnen leveren waaraan behoefte is wanneer het energieverbruik stijgt.

Deze ziekten van de slagaders worden samen ‘aandoeningen van de kransvaten’ genoemd’ ze vormen een belangrijke risicofactor voor angina pectoris (een pijnlijk verschijnsel waarbij de slagader is geblokkeerd, zodat de zuurstoftoevoer van het hartspierweefsel afneemt).

Zout

Uit onderzoeken blijkt dat interventies gericht op zoutinname maar een beperkt voordeel voor de gezondheid opleveren. Toch worden er wel richtlijnen gegeven voor de aanbevolen hoeveelheid zoutinname.

Uit de onderzoeken bleek dat een vermindering van de zoutinname leidde tot een vermindering van de systolische en de diastolische bloeddruk; de mate waarin de bloeddruk daalde was echter niet gerelateerd aan de verminderde hoeveelheid van de zoutinname.

Systolische bloeddruk: de maximale druk van het bloed op de slagaderwanden die zich voordoet aan het einde van de samentrekking van de linker kamer (gemeten in relatie tot de diasolische bloeddruk).

Diastolische bloeddruk: de minimale druk van het bloed op de wanden van de slagaders in de periode tussen twee hartslagen (gemeten in relatie tot de systolische bloeddruk).

Gezondsheidsgedrag volgens:

- Harris en Guten: gedrag dat wordt vertoond door een individu, ongeacht zijn/haar vermeende gezondheidstoestand, met het doel zijn/haar gezondheid te beschermen te bevorderen of in stand te houden.

- Kasl en Cobb: elke activiteit die iemand die zichzelf als gezond beschouwt, onderneemt met het doel ziekte te voorkomen of ziekte te ontdekken in een fase waarin deze nog geen symptomen veroorzaakt (-> gaat uit van een medisch perspectief).

- Matarazzo: bestaat uit gedragsmatige pathogenen (een gedrag dat schadelijk is voor de gezondheid, bijv. roken) en gedragsmatige immunogenen (een gedrag dat de gezondheid bevordert, bijv. bewegen).

Algemeen wordt aangenomen dat gezondheidsgerelateerd gedrag bestaat uit die vormen van gedrag die zijn gerelateerd aan de gezondheidstoestand van het individu, ongeacht de huidige gezondheidstoestand of een bepaalde motivatie.

‘De 7 van Alameda’: gedragsfactoren die gepaard gaan met gezondheid en een lange levensduur: 7/8 uur slaap per nacht, niet roken, niet meer dan 1 of 2 alcoholische drankjes per dag, regelmatig bewegen, niet eten tussen de maaltijden in, ontbijten, niet meer dan 10% overgewicht hebben.

Het effect van het toepassen van deze levenswijze duurt op hogere leeftijd voort. Hoe langer op deze manier wordt geleefd, hoe meer effect. Twee of meerdere gedragsfactoren samen levert meer effect op dan de som der delen.

In onderzoek naar gezondheidsgedrag is directe waarneming en/of objectieve metingen vaak niet mogelijk. Daarom wordt er veel gebruik gemaakt van zelfrapportage. Het is altijd onzeker of het gemelde gedrag een getrouwe afspiegeling vormt van het werkelijke gedrag. Vooral wanneer het gaat om ‘ongewenst’ gedrag of privégedrag.

Een dagboek bijhouden is een mogelijkheid. De quantity/frequency index ook (deelenemers worden ondervraagd over hun ‘typische’ of gemiddelde gedrag, bijv. hoeveel alcohol je drinkt en op hoeveel dagen gemiddeld). Daarnaast kan er gebruik gemaakt worden van continue zelfmonitoring (de momenten waarop geregistreerd moet worden liggen dicht op elkaar), om zo onnauwkeurigheden bij het rapporteren te minimaliseren. Dit kan als interventie gebruikt worden omdat het mensen bewust maakt van hun gedrag. Het kan ook het onderzoek verstoren doordat mensen al tijdens het onderzoek hun gedrag veranderen.

Er kan dan een sociale wenselijkheidsbias optreden: de neiging vragen over zichzelf of het eigen gedrag te beantwoorden op een wijze waarvan wordt gedacht dat de kans groot is dat hiermee sociale goedkeuring (of goedkeuring van de interviewer) wordt verkregen.

In interviews komt impressiemanagement veel voor: mensen houden toezicht op hun gedrag en ze sturen (actief construeren) wat ze zeggen om een bepaald publiek een bepaalde indruk van zichzelf te geven of om een bepaald effect te bereiken.

Gezondheidsbedreigend gedrag

Gezondheidsrisico’s kunnen per werelddeel verschillen (bijv. ondergewicht door voedselschaarste in Afrika tegenover overconsumptie in westerse landen), maar ook gelijk zijn (zoals het risico veroorzaakt door roken).

De top 10 van de belangrijkste wereldwijde factoren:

1. ondergewicht 6. onveilig water, slecht riool en slechte hygiëne

2. onveilig vrijen 7. ijzertekort

3. hoge bloeddruk 8. rook binnenshuis van vaste brandstoffen (koolmonoxide)

4. tabaksgebruik 9. hoog cholesterolgehalte

5. alcoholgebruik 10. overgewicht.

Mortaliteit: overlijden. Meestal uitgedrukt als sterftecijfer, dat wil zeggen het aantal sterfgevallen in een gegeven populatie en/of in een gegeven jaar als gevolg van een gegeven aandoening (bijv. het aantal sterfgevallen door kanker onder vrouwen in 2000).

Gedrag dat aan een hoge mortaliteit is gerelateerd:

- Hartaandoeningen: roken, dieet met ’n hoog cholesterolgehalte, gebrek aan beweging.

- Kanker: roken, alcohol, dieet, seksueel gedrag.

- Herseninfarct: roken, cholesterolrijk dieet, alcohol.

- Longontsteking: roken, gebrek aan vaccinatie.

- HIV/AIDS: onveilig vrijen.