De mens wordt pas mens, wanneer hij/zij bewust en vrij gaat produceren = door arbeid. Alleen mensen plannen, ontwerpen, veranderen en ontwikkelen zich.

Marx schetst de rol van de arbeid in de ontwikkeling van de mensheid van de primitieve tijden tot vandaag:

(1) het primitieve communisme

→ het werk diende om de leden van de stam in leven te houden

→ alle voedsel moest meteen worden opgebruikt

→ geen tijd voor cultuur of wetenschap

→ primitief = technologie

→ communisme = omdat er geen enkele deling van arbeid of klassen was, gemeenschappelijk

(2) eerste gemeenschappen die meer produceren dan ze voor het directe gebruik nodig hebben

→ dankzij de ontwikkeling van de technologie

→ meerproductie (overschot)

→ betere planning, specialisatie, arbeidsdeling, controle over het werk van anderen

(3) ontstaan van handel

→ door ruil met andere stammen die ook overschot produceren

→ de controle over die handel maakt het mogelijk om een kleine groep vrij te stellen voor studie, cultuur, wetenschap, rituelen en administratie

→ een heersende klasse ontstaat die zowel de goederen als de ideeën controleert

Deze overgang van de ene maatschappij naar de andere hangt volgens Marx fundamenteel met de materiële voorwaarden samen. De verandering kan slechts echt zijn als ze ook materieel gefundeerd is.

Marx stelt de uitbouw van een democratische, socialistische maatschappij die berust op twee pijlers:

(1) politieke en economische democratie

(2) de productiemiddelen moeten in handen van de gemeenschap komen: afschaffing van het privé-bezit

→ strijd

Marx ontdekte dat de termen Vrijheid, Gelijkheid en Broederlijkheid weinig of niets betekenden voor de overgrote massa.

Marx gaat akkoord met Feuerbachs stelling dat de mensen zich moeten bevrijden uit het idealisme en de illusie van de godsdienst, maar hij wijst erop dat:

(1) dat de mens, de universele mens van Feuerbach, een abstractie is

→ we moeten kijken naar de levende mensen, zoals ze in de geschiedenis geleefd en gewerkt hebben en doorheen de geschiedenis in klassen van heersers en onderdrukten verdeeld zijn geweest

→ historisch materialisme: over welke periode en welke heel bepaalde sociale klassen gaat het hier?

(2) dat de godsdienst (de opium van het volk) twee kanten heeft:

• de godsdienst dient ertoe de mensen gehoorzaam en volgzaam te houden
• de godsdienst is de uiting van echte menselijke ellende, wellicht de enige uiting waartoe de arme en onderdrukte massa’s in staat waren

→ mensen winnen er niets bij wanneer ze de illusie van de godsdienst verworpen hadden, als ze niet tegelijkertijd inzicht kregen in de ware oorzaken van hun ellende en de middelen om hieraan wat te doen

Voor Feuberbach (1804-1872) was de filosofie de wetenschap van de hele werkelijkheid in haar totaliteit.

Hij legde de nadruk op de natuur, die zintuiglijk begrepen kan worden. Zintuiglijkheid, waarheid en de werkelijkheid zijn 1 groot geheel waarin het fysische en het geestelijke in de mens samenkomen.

Door de ervaring van de menselijke ellende, onrechtvaardigheid, armoede, onvrijheid enzovoort ontstaat bij de mensen een verlangen naar een hogere werkelijkheid waar allen rechtvaardigheid, welvarend en vrij zouden zijn. Zo projecteren ze hun verlangen op een niet-bestaande God in een niet-bestaande hemel. God is dus een schepping van de mens.

De filosofie van Feuerbach is een materialistisch humanisme. Het materialisme is duidelijk: alles gaat terug op de zintuiglijke wereld waarvan de menselijke geest deel uitmaakt. Alleen door zich te bevrijden uit de illusie van de godsdienst kan de mens zichzelf volledig ontwikkelen. Hij gebruikt voor die illusie de term Entfremdung: de mens heeft zijn eigenlijke opdracht afgestaan aan de door hem geprojecteerde bovennatuur en is daardoor gealiëneerd van zijn ware bestaan. Alleen als we al onze krachten aan de mensen wijden, kunnen we dit leven en deze wereld beter maken en een ander leven of een andere wereld bestaat er nu eenmaal niet. Hier is dus sprake van naastenliefde.

Daarnaast legde Feuerbach de nadruk op de mens, men spreekt dus van een antropocentrische (mens-gerichte) filosofie.

Kritiek op Feuerbach

De linksen verwijten Feuerbach:

• dat hij het teveel over de abstracte mens heeft en te weinig over de historisch en sociaal concreet bepaalde mensen
• dat hij de hele dialectische methode van Hegel als nutteloos opzij geschoven heeft, terwijl die methode juist de sleutel tot een nieuwe materialistische theorie kan bezorgen