In het maatschappelijke en ook in het wetenschappelijke gebeurd het omgekeerde van wat wij hier aanbevelen. Men kijkt niet naar de toekomst maar naar het verleden.

We willen de 5 boven genoemde modellen beoordelen op hun betekenis voor de toekomst en niet met het oog op hun betekenis voor het verleden. Daarnaast stellen we de vraag hoe en in welke mate de toekomst zal verschillen van het verleden. Wat zal het verschil zijn tussen de Nederlandse samenleving anno 2009 en anno 2059?

De Nederlandse samenleving zal vergaand pluriform zijn. Door de demografische veranderingen in de Europese samenleving, door globalisering en migratie zullen veel meer godsdiensten en culturen vertegenwoordigd zijn op Europese bodem dan van oudsher het geval was. Het is goed mogelijk dat de samenleving anno 2059 geen samenleving meer zal zijn waarin het christendom de belangrijkste godsdienst zal zijn. Dit kan men ook mutatis mutandis voorhouden aan de seculieren: “hou er rekening mee dat de samenleving van 2059 wel eens een samenleving zou kunnen zijn waarin atheisten, agnosten, godsdienstig onverschilligen en andere seculiere posities een minderheid vormen, hou er rekening mee dat de secularisatie wel eens op de terugtocht kan

zijn”.Multiculturalisten en aanhangers van de staatskerk brengen dit punt naar voren tegen New Atheism: Er is geen lineaire beweging toe naar secularisatie. Religie komt terug. God heeft revanche genomen. Dit wordt politiek gezien als het confessionele geluid. Dit wordt vaak ingebracht tegenover vermeende of zelfverklaarde atheïsten en aanhangers van de laicite. In die zin kan men de hedendaagse populariteit van individueel atheisme en de laïcité zien als reactie op de ontsecularisering van de samenleving.

In dit hoofdstuk worden enkele modellen behandeld over hoe de staat zich ten opzichte van religie kan verhouden.

Er zijn 5 modellen:

Politiek atheïsme (Vermeulen spreekt van: totalitair secularisme):

Het atheïsme wordt bij dit model gezien als een politieke doctrine die een staatkundige betekenis zou moeten hebben. Atheïsme is dus een staatsdoctrine. De aanhangers van dit model bepleiten een atheïstische staat in de zin van een staat die het atheïsme bij zijn burgers moet bevorderen en elke vorm van religieus geloof moet proberen te onderdrukken. Men kan dit model terecht totalitair noemen omdat de staat een enorme macht heeft in de kleinste details van een burger. Net zoals bvb de onderdrukkingen vroeger van de katholieke kerk door middel van geweld en bvb verboden boeken lijsten, of de Inquisitie.

Secularisme (overtuiging dat geloof en religie geen invloed mag uitoefenen op de maatschappij) is minder van toepassing omdat men bij dit model het innerlijk van de mens wil hervormen, men wil door middel van staatsmacht godsdienst elimineren. Het is atheïstisch omdat het betrekking heeft op de innerlijke geloofsbeleving en politiek omdat het van dat atheïsme een politieke doctrine wil maken. Voorbeeld van dit model: Sovjet Unie en de communistische satellietstaten van 1917 – 1989. Gebaseerd op het werk van Karl Marx ( 1818 – 1883) waarin Marx uitlegt dat religie een verkeerd bewustzijn is, in zijn werk: Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie (1843 – 1844). Volgens Marx maakt de mens zijn religie, de religie maakt niet de mens. Ludwig Feuerbach (1804 – 1872), niet marxist bepleite dit al in zijn werk: Das Wesen des Christentums (1841) met het verschil dat Marx werk door Lenin (1870 – 1924) en Stalin (1878 – 1953) als staatstaak is gemaakt. Het hedendaagse atheïsme van denkers als Richard Dawkins, Sam Harris, Christopher Hitchens, Daniel Dennett en anderen ( The New Atheïsme) heeft niet de ambitie de staat tot instrument te maken van atheïstisch propaganda.

Dit model is NIET democratisch

De laïcité:

De religieus neutrale staat, in het Frans - de laïcité. Hierbij heeft de staat de ambitie niet voor of tegen godsdienst te kiezen, maar zich afzijdig of neutraal op te stellen. Het gaat uit van strikte scheiding van kerk en staat. Het is niet anti – religieus maar a – religieus. Men onderscheid bij dit model wel tussen een antiklerikale vorm, zoals verdedigd door Emilie Combes (1835 -–1921) en een meer gematigde vorm, zoals ontwikkeld door Jules Ferry (1832 – 1893), Jean Jaures (1859 – 1914), en Artistide Briand (1862 – 1932). Het model werd onlangs opnieuw geijkt door een commissie onder voorzitterschap van de advocaat Bernard Stasi op 11 december 2003.

Multiculturele of multireligieuze staat:

Bij dit model probeert de overheid alle godsdiensten op voet van gelijkheid te behandelen door alle godsdiensten op gelijke wijze te faciliteren. Het verschil tussen het tweede model en het derde model bestaat daaruit dat men in het derde model meent dat neutraliteit een financiële facilitering van godsdienstige richtingen niet uitsluit. Als aanhanger van het multiculturalisme zou men kunnen wijzen op Bikhu Parekh (1935 -), Will Kumlica (1962 -) en Charles Taylor (1931). Soms wordt dit model ook pluralisme genoemd, wat ongelukkig is omdat de laïcité ook als pluralisme kan worden beschouwd.

Gevestigde of geprivilegieerde kerk – model:

In dit model vormen de staat en de staatskerk of bevoorrechte kerken een partnerschap waarin gezamenlijke doelen van staat en religie worden nagestreefd. Bvb. Er wordt verdedigd dat men de Europese cultuur als “joods – christelijk” zou kunnen presenteren en als zodanig een speciale bescherming geven.

Theocratie:

Hierbij verlaat de staat zich op een enkele religie en geeft andere religies nauwelijks de ruimte. In zijn meest radicale vorm worden aanhangers van andere godsdiensten dan de staatsgodsdienst vervolgd en om het leven gebracht. Belangrijkste voorbeelden van dit model zijn: Osama Bin Laden (1957 - ), Ayman al – Zawahiri (1951 - ), Ayatollah Khomeini (1902 – 1989), Sayyid Quth (1906 – 1966) en onder de historische denkers Ibn Taymiyya (1263 – 1328). Dit model is NIET democratisch.

Na een analyse van de verschillende onderdelen daarvan blijkt het cultuurrelativisme heel wat minder sterk te staan dan aanvankelijk het geval leek.

Het is principieel verkeerd, voor zover het zich laat inspireren door een opvatting over moraal die ‘kritische moraal’ geheel buiten beschouwing laat. Het is op pragmatisch gronden verwerpelijk, voor zover het tot onaanvaardbare consequenties zou leiden.

Het is innerlijk tegenstrijdig in de zin dat ook diegenen die het als theoretisch perspectief belijden terug moeten vallen op universalistische noties om praktijken af te keuren men onjuist acht. Als we ons tenminste niet volledig willen laten verlammen in onze morele oordeelskracht moeten we het cultuurrelativisme verwerpen.

Betekent dit dat de vraag die in de titel van dit hoofdstuk is gesteld – ‘mogen wij andere culturen beoordelen met onze normen?’ – bevestigend moet worden beantwoord? Dat hangt ervan af hoe men de vraag opvat. Als men daarmee bedoelt dat wij niet met onze hoogst particuliere folklore een ander land of een andere cultuur de maat mogen nemen dan is het duidelijk dat zoiets geen pas geeft. De suggestie die in de vraag besloten ligt, is echter dat elke beoordeling door ons ook een beoordeling is met maatstaven die aan onze cultuur zijn ontleent. Zoals we hebben gezien is dat een misvatting. Cultuur beïnvloedt onze gedachten en wie we zijn, maar we zijn niet opgesloten in onze cultuur. Wij hebben, als mensen, de mogelijkheid ons op een universeel plan te plaatsen – hoe moeilijk dat ook is. Wij kunnen normen ontwikkelen waarmee wij niet alleen anderen, maar ook onszelf de maat nemen die cultuuroverschrijdend van aard zijn. Dat is een kleine kern, zeker, maar zij bestaat.

Het uitroepen van een fatwa over een schrijver die andere opvattingen ventileert dan de jouwe, is in strijd met normen van betamelijkheid de gevoeligheden van de westerse cultuur overschrijden. Het afwijzen van clitoridectonomie als een inbreuk op de waardigheid van een vrouw kan men niet alleen folkloristische overtuigend van westerse samenlevingen noemen die principieel op gelijke voet staat als de bekritiseerde praktijk in Somalië. Het is dus ook een misvatting te denken dat alle culturen gelijkwaardig zijn. Mensen zijn gelijkwaardig en daarom kan een cultuur waarin dat uitgangspunt wordt geloochend nooit gelijkwaardig zijn aan een cultuur waarin dat uitgangspunt wordt gerespecteerd.