• Filosofie als praxis

Filosofie mag geen theorie blijven: ze moet ageren door maatschappijverandering als centrale eis te stellen en zelf een bijdrage tot deze verandering willen brengen

• Het dialectisch materialisme

- Wereld is in ontwikkeling als evolutie van de materie

- Neemt afstand van het vulgair materialisme = opvatting dat de werkelijkheid zou kunnen verklaard worden door middel van louter mechanische, fysische wetten

- Dialectiek speelt grote rol in evolutie van de werkelijkheid

- Werkelijkheid maakt discontinue overgangen mee die het resultaat zijn van de conflictwerking tussen contradictorische krachten

• Het historisch materialisme

= economische theorie van de geschiedenis

• Basisprincipe

Verandering en ontwikkeling van de maatschappij gebeurt op grond van objectieve wetten

• Formulering historisch materialisme

1. mensen treden in bepaalde productieverhoudingen
2. productieverhoudingen beantwoorden aan een bepaalde ontwikkelingsfase van hun materiële productiekrachten
3. geheel van productieverhoudingen = economische structuur van de maatschappij: basis waarom zich een juridische en politieke bovenbouw verheft
4. productiewijze van het materiële leven conditioneert leefpatroon en het maatschappelijk zijn dat hun bewustzijn bepaalt

• Verdere duiding begrippen

- Productie van het materiële leven = activiteiten die de mens uitvoert om zich als biologisch organisme in stand te houden

- Bewustzijn = beeld dat de mens of maatschappij bij middel van voorstellingen en begrippen over zichzelf ontwerptµ

 dergelijk bewustzijn is vals: dient om zichzelf te rechtvaardigen

• Verschil mens – dier

- Essentieel onderscheid: mens produceert zijn bestaansmiddelen

- Productie geeft aanleiding tot het ontstaan van sociale relaties

- Sociale relaties geven aanleiding tot instituties en bepaalde wijzen van conceptvorming

- Wanneer zich verandering voordoen in de productiewijzen, zullen er nieuwe sociale relaties en bijgevolg nieuwe instituties en concepten ontstaan

• Economische theorie

• Waarde van de economische goederen

- Goed heeft waarde als het menselijke behoeften bevredigd

- Goed behoort tot economisch proces als het ook een ruilwaarde heeft

- Goederen met dezelfde ruilwaarde hebben iets gemeenschappelijks

 volgens Marx: gemeenschappelijke = beiden product van menselijke arbeid

- Kwantitatieve maatstaf van de waarde van een goed = minimumtijd die arbeiders nodig hebben om dit goed te produceren

- Als de productiviteit toeneemt in de loop der tijden, dan wordt ook de waarde van dit goed kleiner

= ARBEIDSWAARDETHEORIE

• Arbeid als economisch goed

- Arbeider verkoopt zijn arbeid aan de kapitalist

- Waarde van de arbeidskracht is bepaald door arbeidstijd nodig voor de productie ervan

- Arbeidskracht wordt geproduceerd door zijn bestaansmiddelen

- Waarde van de arbeid ligt in de arbeidstijd die nodig is om deze bestaansmiddelen te produceren

- Productiviteit van de arbeidskracht stijgt  arbeider is in staat in minder tijd meer te produceren dan nodig om in zijn levensonderhoud te voorzien

- Kapitalist: laat arbeider langer werken

- Kapitalist eigent zich de meerwaarde die de arbeider produceert toe

- Kapitalist kan zijn kapitaal aan machines weer verder uitbreiden om nog meer meerwaarde te realiseren enzoverder…

= UITBUITINGS - / EXPLOITATIETHEORIE

• Grotere rol van machines

Meerwaarde voor de kapitalist wordt op de rug van de arbeid gerealiseerd en de aanbreng hiervan wordt proportioneel geringer, dus moet in the long run de winstmarge van de kapitalist dalen.

Oplossingen: - verhoogde uitbuiting (vrouwen en kinderen)

- meer kapitaal accumuleren

 strijd tussen kapitalisten: zwakkeren worden opgeslorpt door de sterken

kapitaal in handen van steeds minder kapitalisten

• Interne contradictie

Daar de koopkracht van steeds grotere massa’s tot een minimum wordt gereduceerd, zijn er onvoldoende mensen die de geproduceerde waarden kunnen kopen

 gevolgen: - overproductie

- crisissen

- strijd tussen arbeidersklasse en bourgeoisie

- ineenstorting van het kapitalistisch systeem

• Na de overwinning van het proletariaat

- Eerst: periode van socialisme: productiemiddelen beheerd door de staat

- Later: klassenloze communistische maatschappij: productiemiddelen worden door samenwerkende gemeenschappen beheerd

• De humanitaire ondertoon

• Vervreemding met betrekking tot de arbeid

- Voorwerp dat door de arbeider wordt geproduceerd komt hem tegenover te staan als een vreemd wezen

- Arbeid als activiteit is geen zelfrealisatie, maar leidt tot fysieke uitputting en geestelijke verdwazing

- Vervreemding van de medemens in het algemeen: als menselijke relatie blijft slecht die over tussen arbeider en zijn verdrukker

• Godsdienst

- Godsdienst is het zelfbewustzijn van de mens die zichzelf nog niet gevonden heeft, ofwel zichzelf weer verloren heeft (Feuerbach)

- Maatschappij brengt godsdienst voort als een verkeerd wereldbewustzijn omdat zij een verkeerde wereld is

• Opmerkingen
• Dialectisch materialisme als zwakste schakel

Begrip opbrengen voor dialectiek is heel moeilijk:

- Zodra men de wereld materialistisch interpreteert is het onbegrijpelijk waarom dialectiek, die een wetmatigheid is van het subject en zijn denken, daar nog enige rol zou kunnen spelen

- Er is geen reden waarom de natuur zich zou gedragen volgens het simplistisch schema van these, antithese en synthese

• Historisch materialisme: heel vruchtbaar

- Marx wees op onderzoeksterrein waarvoor historici op onbegrijpelijke wijze blind waren geweest

- totaalbeschrijving maatschappij  relaties onderzoeken tussen de economische infrastructuur en de superstructuur van institutionele en ideologische aard

• Economische theorie: moeilijk geval

- Belangrijk deel van dit systeem staat of valt met de arbeidswaardetheorie

- Probleem: precieze definitie en afbakening van het begrip ‘arbeid’ is niet duidelijk

- Opvatting dat alleen menselijke arbeid waarde genereert is moeilijk vol te houden

- Op theorie van arbeidswaarde (die niet vol te houden is) si die van de meerwaarde en uitbuiting gebaseerd

- Positief: betrekkelijk nauwkeurige voorspellingen over de verdere ontwikkeling van de maatschappij

• Ambivalent karakter van het Marxisme

= men voelt zich tegelijkertijd ertoe aangetrokken en afgestoten

- Grondslag van het Marxisme: humanistische ethiek die de mens wil bevrijden

- Historisch – economische theorie  redelijke, wetenschappelijke visie op de ontwikkeling van de maatschappij

- Vereniging ethisch en wetenschappelijk aspect in soort maatschappij waarin de mens volledig vrij zou kunnen zijn

- Wezenlijke betekenis van Marxisme: voortdurende aansporing om het ethisch streven naar een nieuwe maatschappij te combineren met wetenschappelijke analyse

- Eenheid van Sein en Sollen wordt vaak als wishful thinking aan de kant geschoven

 enerzijds: vaststelling van zwakheden van de theorie

 anderzijds: theorie als motor voor een onmiskenbare belangrijke revolutie

Leven

Opleiding en milieu

• Vader was joods advocaat
• Familie werd protestants op opportunistische redenen
• Studeerde rechtswetenschappen, wijsbegeerte en geschiedenis
• Schreef zijn thesis over Epicurus en de analoge positie van de Jong - Hegelianen

Parijs: Franse socialisten

• Confrontatie met nieuwe maatschappijvormen
• Krijgt inzicht in de mogelijkheden van revolutionaire actie
• Zwakheid: ontwikkelen maatschappijvisie naar eigen wensen
• Marx: objectieve analyse van de geschiedenis om de ware evolutie – tendensen te achterhalen

Friedrich Engels

• Brengt Marx in contact met klassieke Engelse economisten
• Grondig door Marx beïnvloed
• Legde sterkere nadruk op de metafysische aspecten van het dialectisch materialisme
• Paste dialectiek toe op natuur (Marx: mensheid)

Houding tegenover Hegel

Gelijkenissen

• Wereld is onderworpen aan dialectische ontwikkelingswetten, waar het menselijk individu geen greep op heeft
• Geschiedenis als vooruitgang naar hogere vrijheid
• Antropocentrisme
• Behoefte om het in de filosofie over de reële mens te hebben

Verschillen

• Wereldvisie is materialistisch ipv idealistisch
• Staatsfilosofie: minacht opvatting van de eindtijd waarin vrijheid gerealiseerd zou zijn

REDEN: ziet afgrond tussen vrijheid waarover het idealistisch systeem spreekt en de reële situatie van de grote massa van de mensen

Werken

• 1846: Misère de la Philosophie
• 1848: Manifest der kommunistischen Partei
• 1859: Zur kritik der politischen Ökonomie
• 1867: eerste deel van Das Kapital (deel 2 en 3 postuum uitgegeven in 1885 en 1886)

• Fout van Hegel

Filosofie gaat uit van de theologie

• Nieuwe filosofie

Moet in de eerste plaats op de mens gericht zijn: ombuigen van de filosofie van het Absolute tot een filosofie van de mens (= antropologie)

- Aandacht voor zintuiglijkheid

- Aandacht voor de medemens

- Mens = eindig, sterfelijk, heeft behoeften, gewaarwordingen, overtuigingen en gevoelens

• Antropologie als kern van de godsdienst

• “Das Wesen des Christentums”

Ontwikkeling godsdiensten = groeien naar het inzicht dat de mens zichzelf als hoogste voorwerp van inzet en verering moet stellen

• God is een projectie van de mens

- Goddelijk wezen = wezen van de mens dat geobjectiveerd, aanschouwd en vereerd wordt alsof het een ander, vreemd wezen was

- God = projectie van eigenschappen die de mens bij zichzelf positief vindt

- God = mens ontdaan van alle beperkingen

• Historische visie

Religie en ontwikkeling ervan = positief : opeenvolging van noodzakelijke tadia in de groei van de mens tot zelfkennis

• God – is – dood – theologie

(100 jaar voor Nietsche!)

Stelde vast dat in het alledaagse leven van de mens de godsdienst geen realiteit meer was, maar een loutere ‘idée fixe’

• Historische betekenis van Feuerbach

- Antropologie en godsdienstopvattingen had grote invloed op Marx

- Godsidee is projectie van de menselijke natuur inspireerde in de 20^ste eeuw tal van vrijzinnige kringen

- Antropologisering wordt aangevoeld als één van de meest overtuigende aanvallen op het godsgeloof, waardoor het een vaak terugkomend thema van de apologetica (‘geloofsverdediging’) werd

• Oud – Hegelianen

- Rechts – Hegelianen

- Volgden Hegel na, zonder veel afwijkingen of creativiteit

- Verdedigers van kerk en staat

- Bekleedden leerstoelen aan universiteiten

- Hadden weinig invloed

• Jong – Hegelianen

- Links – Hegelianen

- Denkers die schrijven voor de toekomst, in een bijna journalistieke taal

- Tot grote massa’s gericht en in nauw contact met het wereldgebeuren

- Tasten gevestigde waarden aan: * christendom

* politieke structuur

* sociale structuur

* economische structuur

- Vertrekken vanuit Hegel, maar radicaliseren zodanig, dat hun werk uiteindelijk als afbraak van Hegel kan worden beschouwd

- Feuerbach : stelde Hegels godsdienstige visie in vraag

- Marx : wilde maatschappelijke structuur hervormen

• Oorzaken van grote verschil leermeester – leerlingen

• Veranderde tijdsomstandigheden

1830: definitieve einde van het Ancien Régime

1831: Hegel sterft

DUS: gewijzigd tijdsbeeld vereist een nieuwe ideologie, een vernieuwde kritiek op het staatsbestel en het christendom

- kritiek op de Kerk als vernieuwing in het denken, maar ook als omvorming van de maatschappij zelf

- revolutionaire denken moet de massa kunnen bereiken

• Filosofie van Hegel zelf

- Geschiedenisvisie

= theorie van ontwikkeling

 begrippen tegenspraak en negatie konden ook als omwenteling worden geïnterpreteerd

- Religie en maatschappijordening

Hegel meende een filosofie te hebben opgebouwd die greep had op de werkelijkheid

 Jong – Hegelianen verwijten hem dat hij via zijn begrippenspel niet met de ware religieuze mens / maatschappij in voeling kan komen

- Synthese van staat en religie

Eenheid van staat en godsdienst als ideaal

 Jong – Hegelianen verwerpen dit omdat juist hierin de macht van de traditie het sterkst was