Item gefilterd op datum: januari 2014

Een eerste stap in de richting van de Zeventien Provinciën was de verovering van de bisschopsstad Doornik in 1521. De volledige vorming van de kring was een toevallig proces, bepaald door de Habsburgse reacties op de naburige vorsten. Een van de belangrijkste rivalen voor de Habsburgers was de hertog van Gelre, die als Franse bondgenoot heerser werd van een groot aaneengesloten complex, met ondermeer de Groningse ommelanden, een deel van het Sticht Utrecht, en een deel van Friesland. Er waren doorlopend Gelderse aanvallen op de Hollandse zeevaart en alle omliggende gewesten, tot aan de Frans-Habsburgse vrede in 1529. Bij het heropnemen van de vijandelijkheden in 1536, vormde Gelre een anti-Habsburgse coalitie met de Duitse protestanten en de protestantse koning van Denemarken. Na de dood van Karel van Gelre in 1538 en een nieuwe vrede tussen Frankrijk en Karel V, keerde de rust voor een deel terug tot aan het nieuwe anti-Habsburgse offensief in 1542, waarbij de Nederlanden vanuit alle richtingen aangevallen werden. Het eindpunt van de territoriale afronding van de Nederlanden was de verovering van Gelre in 1543.

Door het ingrijpen van de keizer ontstonden blijvende banden en duurzame grenzen, die zonder dat ingrijpen nog geen staatkundig kader hadden gevonden, want buiten het politieke vlak waren er geen echte grenzen afgebakend. De eenmaking is deels het resultaat van de dualiteit keizer-landheer die in Karel vervat zat.

Na de dood van Karel de Stoute werd de tegenreactie van het volk op de centralisatie duidelijk. In het ontstane machtsvacuüm greep Frankrijk zijn kans om Bourgondië, Picardië en Artesië in te lijven, de pas bijgevoegde gebieden Gelre en Luik scheurden zicht weer af en in de steden kwamen woedende volksmassa’s in opstand.

De onervaren hertogin ging daarom in op alle eisen van de Staten-Generaal en bezegelde in de “Grote Privileges” (1477) het terugschroeven van de centralisatie. De steden en gewesten kregen een zekere mate van autonomie toebedeeld, en bleven toch trouw aan Maria van Bourgondië, ondanks de druk van de Franse koning. Ook besloten de gewesten die dan nog in de Staten-Generaal zaten om een unie te blijven vormen.

De krachtlijnen van het bestuur van Karel de Stoute blijven gelden in het bestuur van de zestiende eeuw, met wisselend succes. Op buitenlands vlak bleef de vijandschap met Frankrijk, met verschillende oorlogen en vredesverdragen tot gevolg. Hierdoor stortten beide rijken zich deels in de vernieling. Wel waren er goede betrekkingen met Engeland, gebaseerd op economische belangen en de gemeenschappelijke vijandschap met Frankrijk. De Nederlandse unie werd in 1548 geformaliseerd met de officiële oprichting van de Bourgondische Kring binnen het Keizerrijk.

Hoewel het huwelijk van Maria van Bourgondië met Maximiliaan van Oostenrijk ervoor zorgde dat de Nederlanden formeel onder een andere dynastie kwamen, had dit, zeker in het begin, niet zoveel invloed op het dagelijkse leven. De politieke structuren waren al zo stevig geworteld dat de komst van de Oostenrijkse hofleden niet zoveel verschil betekende. Voor Maximiliaan was de aanpassing aan het rijke burgerlijke leven in de Nederlanden wel groter.

Later zouden de huizen van Habsburg en Castilië-Aragon ook nog verbonden worden door het dubbelhuwelijk van de erfgenamen (Filips & Johanna, Margaretha & Juan 1495). Dit zou ertoe leiden dat de oude erfvijand Frankrijk langs drie kanten ingesloten werd, maar ook dat het rijk een gigantische uitbreiding zou kennen na het ontdekken van de nieuwe wereld.

Het Spaanse vorstenhuis was echter zeer zwak, waardoor uiteindelijk de zoon van Filips de Schone en Johanna de Waanzinnige de macht zou overnemen. Karel V, geboren in 1500, werd in 1515 erkend als landsheer van de Nederlanden, nam in 1516 zijn macht op in Spanje en werd in 1519 verkozen tot Rooms Koning en opvolger van zijn grootvader als keizer. In dit immense rijk spelen de Nederlanden nog altijd een rol van betekenis, hoewel ze meestal vanop afstand bestuurd werden.

Er waren wel spanningen tussen de lange traditie van autonomie in de Nederlanden en de tendens tot een centralistisch bestuur.

De Nederlanden worden een belangrijk cultureel centrum, met een grote uitvoer van allerlei producten van de kunstambachten. De redenen hiervoor zijn tweevoudig: enerzijds was er een vorstenhuis dat het ontbreken van de koningstitel wou compenseren met een schitterend hofleven en dat zijn prestige wou onderstrepen met de uitbeelding van hun macht, anderzijds was er in de Nederlanden veel talent aanwezig dat tot dan toe vooral voor de rijke burgerij en de adel had gewerkt.

Het hof had een aantal kunstenaars vast in dienst, wat niet betekende dat ze niet voor andere opdrachtgevers konden werken. Voorbeelden hiervan zijn Jan van Eyck en de bouwmeester Jan van Ruisbroek. Daarnaast bestelden ze vaak zaken bij bepaalde ateliers in diverse steden, zoals wandtapijten. (meer gedetailleerde uitleg over de series: zie handboek blz 87). Wandtapijten waren de belangrijkste uiting van de macht, door hun kostprijs en indrukwekkende afmetingen. Vaak werden ze ook gehangen waar ze het meest indruk zouden maken op de bezoekers van het hof.

Een andere plaats waar veel kunst verzameld werd, was in de kerken, omdat daar in principe alle gelovigen langskwamen.

Daarnaast waren ook boeken belangrijk als kunstvorm. De hertogen bestelden niet alleen vertalingen van zorgvuldig uitgekozen werken, ze lieten ook het hofleven optekenen door kroniekschrijvers. Ook de belangrijkste hofleden wilden dergelijke schatten, op groot formaat en prachtig versierd, bezitten. Een van de belangrijkste boekverzamelaars was Lodewijk van Gruuthuse.

Symbolische interactie met het volk was er vooral tijdens de grote massaspektakels, zoals de Blijde Intredes, huwelijken en begrafenissen. Vaak werden ook feesten ingericht na het eindigen van opstanden of oorlogen. (Zie boek blz 89 voor de beschrijving van zo’n feest)

Het mecenaat van de hertogen had veel meer invloed dan alleen de rechtstreekse opdrachten. Vele edellieden en rijke burgers wilden hun voorbeeld navolgen en probeerden daarom hun stijl en elegantie te imiteren. Dit zorgt voor een veel wijdere verspreiding van het Bourgondische cultuurleven dan alleen aan de hertogelijke hoven.

Er was maar een bisschopszetel in de Nederlanden zelf, doordat de grenzen van de bisdommen zelden samenvielen met de gewestelijke grenzen. Alle andere zetels lagen in steden die niet tot het rijk bevonden, tot men dit aanpaste in 1559.

Ondanks de afwezigheid hiervan, was de samenleving toch doordrongen van de kerkelijke levenswijze: hun levens- en denkkader drong door tot in vrijwel alle aspecten van de samenleving. Voorbeelden hiervan zijn de armenzorg, de alomtegenwoordige heiligen en de vele feestdagen. Ook de kunst was indringend beïnvloed door religie, veel opdrachtgevers bestelden altaarstukken of ander religieuze thema’s.

Verwereldlijking is het sleutelwoord voor de positie van de kerk in de late middeleeuwen en vroege nieuwe tijd. Steeds meer clerici hielden zich actief bezig met wereldse zaken, zoals het verwerven van politieke macht. Ambten werden gekocht en gecombineerd, de aflaten werden steeds populairder.

Aflaten zijn een van de twee reacties van het volk. Ze maken deel uit van een formalistische religie, waarbij wat je doet in ruil voor je hemel is. Een andere reactie is de echte vroomheid, het bidden tot bepaalde heiligen met bemiddelingsfuncties.

Toch was er ook een tendens tot de aanscherping van de kloostertucht, waarbinnen met de Moderne Devotie moet situeren.

Er waren, na voorzichtige schattingen, ongeveer 2,6 miljoen mensen in de Nederlanden, waarvan bijna de helft in Vlaanderen en Brabant. Vooral de steden en de gronden rond de rivieren waren dichtbevolkt. Er was een zeer hoge bevolkingsdichtheid, zeker in vergelijking met de omliggende gebieden, ongeveer 53 mensen per vierkante kilometer. (Preciezere cijfers: zie handboek blz 84)

In de vijftiende eeuw zorgde het verminderen van de pestepidemie voor een geleidelijk demografisch herstel voor heel Europa, waardoor de Nederlanden konden profiteren van de expanderende markten. Een krachtige financiële groei zorgde voor de stabiliteit van de lonen ondanks de toenemende bevolking. Ook was er vanaf de tweede helft vrede aan de grenzen, een relatief beheerste belastingdruk en een stabiele munt. Al deze factoren zorgden ervoor dat men de Nederlanden als welvarend kon bestempelen.

De belangrijkste stad de vijftiende eeuw was ongetwijfeld Brugge, als centrum van het Europese economisch systeem. De verbeterde relaties met Spanje zorgden ook voor een economische groei, door de hogere toestroom van grondstoffen. De aanwezigheid van de metropool in de Nederlanden zorgde voor een algemene groei voor de hele streek.

Een andere economische boost kwam vanuit de zeevaart in Holland. Door de eenmaking werd een zeevaartoorlog tussen Holland, Brabant en Vlaanderen vermeden, maar er kwam wel een conflict met de Duitse Hanzesteden.

De Nederlanden waren het tweede Europese centrum, na Noord-Italië. Vooral de steden waren economische sterkhouders, zeker die aan de kust.

De onderhandelingen tussen Karel de Stoute en de Duitse keizer over een huwelijk tussen hun erfgenamen had ernstige gevolgen. Om de prijs zo hoog mogelijk op te drijven wou Karel de Stoute een zo sterk mogelijk rijk hebben, door verschillende vorstendommen nog in te lijven. Dit had verstrekkende gevolgen op politiek en economisch vlak. Niet alleen was de hertog vaak afwezig, de pas ingelijfde gebieden verhoogden de interne cohesie niet. De oorlogen waren vaak ook geldverslindend, en het hele rijk werd bedreigd na de inval van de Fransen.

Door een inefficiënt ambtenarenapparaat (maar deels doorgeven van de geïnde bedragen en algemene corruptie) had de staat een constant tekort aan geld. Het verkopen van ambten was een oplossing hiervoor, maar droeg niet bij tot de kundigheid van de ambtenaren, want de som die men betaald had wou men terugwinnen, wat leidde tot een grotere corruptie en een zelden aanwezige, minimale dienstverlening voor de gewone burgers. Ook hierdoor braken onlusten en rellen uit binnen de Nederlanden, wat alleen tot een verdere onderwerping aan de vorst leidde.

Er zijn verschillende factoren die een rol spelen bij het oprukken van de staatsmacht. Een daarvan is de territoriale uitbreiding, waardoor de vorst sterker staat. Niet alleen zorgt dit voor meer inkomsten, opstanden zijn vaak ook enkel lokaal. Centralisatie zorgde ook voor relatieve welvaart en externe vrede, waardoor de verschillende gewesten zich veiliger voelden. Door de militaire techniek was het leger van de vorst nu het sterkst en moest men vertrouwen op zijn kanonnen om de veiligheid te garanderen.

De belangrijkste factor in de politieke integratie van verschillende landen is het volk en de vooraf bestaande structuren. In de Nederlanden zorgde de sterke traditie van autonomie voor verschillende opstanden van individuele gewesten en steden tegen het centrale gezag. Door sterke bestraffingen van uit de hand gelopen opstanden, wilde de landheer een voorbeeld stellen om volgelingen te vermijden.

Halverwege de vijftiende eeuw zag de vorst steeds meer het voordeel in van onrechtstreekse belastingen. Hierdoor zou hij immers niet langer afhankelijk zijn van de Staten-Generaal voor de beden en had hij een doorlopende bron van inkomsten zonder verantwoording te moeten afleggen voor zijn beleid. Juist om deze redenen was de bevolking tegen dergelijke belastingen gekant.

De invoering van een zouttaks werd door de Gentse Brede Raad afgekeurd, een begin van het hevige Nederlandse verzet tegen permanente belastingen, maar ook de aantasting van de verhouding tussen de stad en de hertog, die uiteindelijk zou leiden tot een belegering van de stad. Ook hier had de bestraffing van Gent een voorbeeldfunctie.