Item gefilterd op datum: januari 2014

Cursief: benamingen van oorlogen volgens Vermeir's cursus die ofwel anders, ofwel niet bij naam worden genoemd in het handboek.

De Republiek stond economisch op de eerste plaats dankzij haar handel en scheepvaart. De Engelse en later de Franse regering gingen over op een nieuwe economische politiek die de belangen van hun eigen nijverheid en handel moesten beschermen en bevorderen. Dit was voornamelijk ten koste van de Republiek. In 1651 vaardigden de Engelsen de akte van Navigatie uit die buitenlandse schepen enkel nog toeliet goederen uit eigen land aan te voeren. In 1652 begon de eerste Engelse oorlog (Engels-Staatse Oorlog).

Bij de vrede van Westminster in 1654 bleef de akte van navigatie gehandhaafd, de Engelsen verlangden bovendien dat de prins van Oranje voor altijd uitgesloten zou worden van het stadhouderschap. Willem III, zoon van Willem II was langs moeders kant immers kleinzoon van de afgezette Karel I van Engeland. De Staten-Generaal is op deze eis niet ingegaan.

Holland sloot wel een geheime overeenkomst met Engeland, de zgn. Akte van Seclusie waarin Holland zich verplichtte het stadhouderschap nooit te zullen verlenen aan Willem III of een van diens nakomelingen. Deze akte versterkte de banden tussen de aanhangers van het huis van Oranje en die van het verbannen huis Stuart.

Ondertussen vochtten Denemarken en Zweden de Noorse oorlog uit. De Republiek had in de Oostzeehandel sinds lang een overwegend aandeel. Ze dwong Zweden tot vredesvoorwaarden die de Nederlandse belangen veilig stelden.

In 1660 werd in Engeland de monarchie gerestaureerd, Karel II kwam er op de troon. Officieel werd de oorlog met de Republiek hervat in 1665. De tweede Engels-Staatse oorlog eindigde in 1667 met de vrede van Breda, Engeland ontving Nieuw-Nederland in ruil voor Suriname.

De vrede werd bespoedigd door de Franse inval in de Zuidelijke Nederlanden in 1667. (Devolutieoorlog) De Republiek, Engeland en Zweden vormden een drievoudig verbond, Lodewijk XIV legde zich bij de feiten neer, de vrede van Aken werd getekend in 1668.

Met verhogingen van invoertaksen probeerde de Franse minister Colbert de Nederlanse kooplieden het transport naar Frankrijk voortaan aan de Fransen over te laten. De Republiek had nu twee vijanden, de grooste vloot van Europa, Engeland en het grootste leger, Frankrijk. De Republiek zou nooit beiden de baas kunnen.

Wanneer in 1672 zowel Engeland als Frankrijk ten strijde zouden trekken was de ontreddering groot.(3^e Engels-Staatse oorlog tot 1674; Hollandse oorlog tot 1678) Vijandige legers waren in korte tijd meester van het midden en het oosten van de Republiek. Willem III werd in 1672 als stadhouder aangesteld. Johan de Witt werd vermoord.

De synode van Dordrecht kan worden beschouwd als de triomf van het rechtzinnige calvinisme, nu moest de praktijk van het christelijke leven werkelijk gaan beantwoorden aan de bijbelse normen. Dat was het doel van de Nadere Reformatie, een beweging met haar centrum in Utrecht.

De regenten trokken andere lessen uit het verleden, zij meenden dat een goed kerkelijk beleid tot doel moest hebben ten alle tijden de rust en orde te bewaren. Vanaf dan duldden zij niet langer dat de kerk nieuwe uitspraken zou doen over de leer. Bij meningsverschillen mocht de kerk geen kant meer kiezen. Ze waakten er ook over dat de kerk geen politieke verdeeldheid bevorderde, de dominee werd verboden op zijn preekstoel kritische commentaar te geven op de daden of bedoelingen van de overheid. De sympathie van de predikanten lag dan ook bij het huis Oranje, zij verlangden het herstel van het stadhouderschap.

Van een echte polarisatie tussen oranjegezind of pro-regentheerschappij is evenwel geen sprake. De tegenstelling bestond wel maar velen lieten zich daar weinig aan gelegen liggen.

Holland schafte na Willems dood de functie van stadhouder af, zo kon er ook over zijn macht geen discussie ontstaan. Willems postuum geboren zoon zou toch niet in staat zijn ambt daadwerkelijk te vervullen. Ook alle gewesten die gewoon waren hun stadhouder met Holland te delen besloten de functie vacant te houden. Deze periode wordt het eerste stadhouderloze tijdperk genoemd.

Het lag voor de hand dat de raadspensionaris van Holland de open plaats zou bezetten. Dat gebeurde ook vanaf 1653 toen de ambt toeviel aan Johan de Witt. Bijna twintig jaar lang trad hij op als daadwerkelijke regeringsleider. Hij bleef echter een betaalde dienaar van de staten van Holland en mocht de andere provincies niet in hun soevereniteit krenken.

Het eerste stadhouderloos tijdperk werd binnenslands gekenmerkt door de heerschappij van de regenten (de zgn. "Ware Vrijheid") en buitenslands door de handelsoorlogen.

Ware Vrijheid was het recht van de regenten meester te zijn op eigen grond en in eigen stad, die vrijheid werd nu niet langer ingeperkt door een stadhouder. De regenten wilden zich evenmin ondergeschikt weten aan de hogere eenheid van de Unie. Ze beschouwden iedere provincie volledig souverein.

Een typische regent was een lokale administrator wiens carrière zich volledig binnen de muren van zijn eigen woonplaats afspeelde. De regent moest aan een paar minimumeisen voldoen: aanzienlijke geboorte, bezit van eigen vermogen (om corruptie tegen te gaan), degelijke opvoeding en scholing en een tolerante levenshouding. Spinoza's leven is van dat laatste een treffend voorbeeld, toen hij stelde dat de bijbel het geopenbaarde woord van god zou zijn werden zijn geschriften verboden. Hij had de grenzen van de tolerantie overschreden maar toch werd hem tijdens zijn leven niets in de weg gelegd.

De gelijkwaardigheid van protestant en katholiek, de zelfstandigheid van de Duitse vorsten en de onafhankelijkheid van de Republiek waren na 1648 geen twistpunten meer. Het nog ouder conflict, dat tussen Frankrijk en Habsburg duurde voort en zou in 1659 met de vrede van de pyreneeën bezegeld worden. Frankrijk kwam als grote overwinnaar uit dit conflict.

In Engeland was de monarchie van de Stuards vervangen door de republiek van Cromwell. Deze krachtige, zelfbewuste republiek zou zijn vooraanstaande plaats in de internationale politiek terug opeisen.

De Republiek diende in deze gewijzigde verhoudingen haar positie nader te bepalen. Ze had economisch een voorsprong maar was vergeleken met Engeland of Frankrijk, een kleine oppervlakte en een kleine bevolking. Bovendien waren haar grenzen lang en moeilijk verdedigbaar. Het moest die voorsprong verdedigen tegenover twee landen die elk afzonderlijk sterker waren.

In 1647 was Frederik Hendrik gestorven en opgevolgd door zijn zoon Willem II. Willem wenstte de hervatting van de oorlog tegen Spanje, als echtgenoot van Maria Stuart, dochter van de Engelse koning Karel I wilde hij bovendien dat de Republiek steun gaf aan zijn schoonfamilie om Cromwell's republiek omver te werpen.

Holland wenstte nu er vrede heerste een flinke vermindering van de krijgsmacht. Toen de Staten-Generaal niet snel genoeg tot een besluit kwam besliste Holland zelf voortaan niet meer te betalen. Holland stond nu één tegenover zes in de Staten-Generaal, ofwel moesten de zes dan berusten ofwel moeste ze de crisis met geweld tot een oplossing brengen. Dat laatste was in 1618 gebeurd en gebeurde opnieuw in 1650. Willem II trok met een leger naar Amsterdam en dreigde met geweld. Holland gaf toe net als in 1618.

Willem II had in deze zaak de Staten-Generaal achter zich maar voor zijn andere plannen had hij dat niet. Een nieuwe crisis dreigde, ditmaal over de macht van de stadhouder, tot Willem in november 1650 stierf.

Spanje met succes bevestigd. Twee omstandigheden versterkten de wil naar vrede in de Republiek. Ten eerste was het gevaar tot rekatholisering van het Duitse Rijk bezworen en ten tweede was er het bondgenootschap met Frankrijk. De Republiek en Frankrijk hadden De vrijheid van de Zeven Provinciën was onder Frederik Hendrik tijdens de oorlog tegen samen het overwicht op Spanje en dit kon leiden tot de herovering van de Zuidelijke Nederlanden. Frankrijk zou zo rechtstreeks aan de republiek grenzen, bovendien had Amsterdam er dan met Antwerpen opnieuw een te duchten concurrent bij.

In 1648 werd de vrede van Munster gesloten. De voorwaarden waren uitermate gunstig voor de Republiek: erkenning door Spanje, sluiting van de Schelde, vrije vaart op Indië. Terwijl Spanje geen enkel voordeel voor de Noord-Nederlandse Katholieken af kon dwingen.

De 17^e eeuwse wetenschap wil iets tot stand brengen dat een praktische toepassing heeft. Een beroemde geleerde was Hugo de Groot, hij was jurist, geschiedschrijver en theoloog. Hij gebruikte wetenschap als politiek instrument, hij gaf zijn werken zo een praktisch doel.

In Holland kon veel meer gezegd en geschreven worden dan in de andere Europese landen maar ook in de verenigde provinciën was de tolerantie niet onbeperkt.

De verhouding tussen kerk en staat is zelden beter geweest dan de eerste decennia na de synode van Dordrecht. De gereformeerde kerk was wel geen staatskerk maar ze genoot als publieke kerk toch grote voorrechten en ze was op samenwerking met de overheid aangewezen. Het grootste product van deze samenwerking was de nieuwe bijbelvertaling, welke sterk heeft bijgedragen tot de ontwikkeling van de taal. Ongeveer de helft van de Hollandse bevolking zou omstreeks 1650 tot de gereformeerde kerk behoord hebben. Maar bij deze helft zou het christelijke element een ruime plaats in het leven hebben ingenomen.

Bij de gewone man kunnen we echter niet spreken van één cultuur, ze hadden zelfs nauwelijks het besef tot één staatsverband te horen. In de kustprovincies waren heel wat mannen visser of matroos waardoor vrouwen vaak gezinshoofd, kostwinner, huisvrouw en moeder waren. In de landprovincies is het waarschijnlijk heel anders geweest. Enkel bij de maatschappelijke elite kunnen we van één cultuur spreken.

Schilderijen waren in de 17^e eeuw een massaproduct en moest dus voor iedereen verstaanbaar zijn. Het was wel meer dan een eenvoudige nabootsing van een geobserveerde werkelijkheid, het schilderij diende vorm te geven aan een idee en de toeschouwer te doordringen van een hogere zedelijke waarheid.

Dé schilder die wij nu als eerste verbinden met de cultuur van de Gouden Eeuw is Rembrandt Harmenszoon van Rijn. Het blijkt moeilijk Rembrandts werk te typeren maar hij bezat het vermogen om in één dramatisch tafereel (vb. Judas) een maximum aan emotionele lading te leggen. De 17^e eeuw heeft echter nog andere grootheden voortgebracht, denken we dan onmiddellijk aan Hals of Vermeer, aan Jan Steen, Gerard Dou,... Hoe rijk de Hollandse schilderschool ook is geweest, de geschiedenis van de Nederlandse cultuur in de 17^e eeuw zal altijd in de eerste plaats het land van Rembrandt blijven.

De bloei van de kunst en cultuur verbindt men met de 17^e eeuw en men noemt haar Nederlands. Het is inderdaad zo dat de concentratie van talent in de 17^e eeuw uniek is. Veel moeilijker ligt de term Nederlands, in deze betekenis enkel betreking hebbend op de Republiek. Het valt niet te ontkennen dat heel wat grote namen worden gedragen door immigranten uit de eerste en tweede generatie. Bovendien hebben de Nederlanders zich in de 17^e eeuw zeer vaardig getoond in het toepassen en ontwikkelen van uitvindingen die reeds in het buitenland waren gedaan, bv. de wisselbank, de vestingbouw.

Cultuur is echter niet alleen vernieuwing, ze is altijd gebouwd op het overgeleverde erfgoed. Er is veel getwist over de vraag of de Nederlandse 17^e eeuwse cultuur erasmiaans of calvinistisch was. Wat op zich een zinloze discussie is.

De letterkunde van de 17^e eeuw wilde de lezer een boodschap meegeven, poëzie moest de verwoording zijn van een algemene waarheid. Streven naar harmonie lag besloten in alle kunsten en wetenschappen, de nobelste gedachte moest gevat zijn in de schoonst vorm. Twee beroemde voorbeelden uit de 17^e eeuwse letterkunde zijn Daniël Heinsius en Jacob Cats.

Cats probeerde met zijn gemoedelijke grappen en huiselijke taal een groot publiek te bereiken en te amuseren. Hij toonde zich een meester in de harmonie.

Heinsius schreef treurspelen in de stijl van Seneca, maar hij verhefte ze volgens de normen van die tijd door er christelijke elementen en waarden in op te nemen.

De gouden eeuw van de Republiek was een periode van bloei en welvaart maar allerminst van eendracht en vrede. Haar politieke macht groeide samen met de ontplooiing van haar handel en scheepvaart.

In 1621 werden de vijandigheden met Spanje heropgenomen. De Nederlandse oorlog viel nu samen met de oorlog in Duitsland. Deze uitbreiding was in het voordeel van de Republiek zeker toen Frankrijk zich actiever zou mengen. Een formeel bondgenootschap met de zeven provinciën kwam er in 1635. Frederik Hendrik, Maurits broer en opvolger had toen reeds zijn kunnen als veldheer bewezen.

Engeland bleef buiten de oorlog, daar was immers een interne strijd tussen parlement en koning uitgebroken die vanaf 1642 in een regelrecht burgeroorlog uitmondde. Ook Frankrijk werd door interne spanningen geplaagd. De Republiek kon hiervan gebruik maken om zijn economische voorsprong te consolideren en verder uit te bouwen.

De oorlog met Spanje verhinderde de Republiek niet haar handel en scheepvaart verder te ontwikkelen. In 1621 werd ook de West-Indische Compagnie opgericht, haar belangrijkste bezittingen, Brazilië en Nieuw-Nederland gingen echter snel verloren. Tot de handelsbloei van de Republiek heeft deze compagnie nauwelijks bijgedragen.

De meeste winst werd op het eigen werelddeel gehaald. De technieken bleven grotendeels hetzelfde als in de 16^e eeuw: veilige investeringen, gespreide risico's, een breed financieel fundament. De winst die hiermee werd binnengehaald zorgde voor een groeiende vraag naar goederen boven de minimale of gemiddelde behoefte. De rijken investeerden ook in de kunst en cultuur die de Nederlandse 17^e eeuw haar reputatie hebben bezorgd.

De overwinnaars moesten nu een nieuwe politieke en kerkelijke orde scheppen.

De nieuwe kerkelijke orde kwam in 1618 tot stand met de synode van Dordrecht, ze veroordeelde de remonstranten (die later wel een erkende eigen kerkgenootschap vormden). De nieuwe machthebbers wilden net als hun voorgangers niet dat de kerk een eigen koers zou gaan varen, los van de overheid. Het verschil met vroeger lag erin dat de nu in de staat een partij aan het roer stond die het vertrouwen van de kerk genoot. Die partij accepteerde de overwinning van de calvinisten op de libertijnen, de tegenstelling bleef echter bestaan onder de namen rekkelijken en preciezen.

Ook op vlak van de buitenlandse politiek zien we in 1619 een heroriëntatie maar dit heeft tot niets geleid. Maurits werd altijd gesteund door Engeland maar juist met de Engelsen ontbrak een belangen gemeenschap, zoals die wel met Frankrijk had bestaan. De Republiek wilde steun geven aan de protestantse vorsten in Duitsland maar Engeland was niet voldoende geïntreseerd in continentale conflicten. Bovendien waren er ook een reeks economische verschilpunten.

Één daarvan was Indië. De Verenigde Oost-Indische Compagnie was opgericht in 1602, ze moest de risico's van reizen naar Azië zoveel mogelijk beperken. De VOC werd geleid vanuit de Republiek door de heren XVII, de centrale directie in Amsterdam. Een gouverneur-generaal kreeg de leiding over de Indische vestigingen van de compagnie.

Het VOC was een handelsonderneming en wenste dit te blijven. Macht en geweld werd ingezet om Aziatische vorsten en kooplieden overeenkomsten aan te gaan of afspraken na te komen. Ook Spanje of Portugal en de officiele bondgenoot Engeland moesten het vaak ontgelden.

Toen de republiek in 1621 de oorlog met Spanje terug opnam was Engeland dan ook niet bereid de kosten mee te dragen. Een succes was de hervating van de oorlog niet, Maurits was veel van zijn aanhangers verloren. Het huis van Oranje zou pas na zijn dood in 1625 opnieuw een symbool van nationale eenheid kunnen worden.