“Life homogenized within states and heterogenized among states”

Na 1850 ontstond een uitbreiding van de staatsactiviteiten. De macht van de staat expandeerde buiten het militaire domein om. Het militaire kreeg een meer ondergeschikte positie en kwam onder controle te staan van een burgerlijke administratie. De staatsrepressie veranderde van karakter: van een reactie op gebeurtenissen naar een oprichting van een systeem van bewaking en rapportering zodat men zich preventief kon beschermen. Dit zorgde voor een groeiende homogeniteit.

Later kwam het fenomeen van het nationalisme boven. Men refereert naar de mobilisatie van bevolkingen die geen eigen staat hebben rond een eis naar politieke onafhankelijkheid, een fenomeen dat gedurende de hele geschiedenis voortkomt. Daarnaast refereert het naar de mobilisatie van bevolking die een eigen staat heeft rond een sterkere identificatie met deze staat. Dit is pas aanwezig vanaf de negentiende eeuw en word bevorderd door een homogenisering van de bevolking en het opleggen van vormen van direct bestuur. Dit nationalisme werd opgezweept door veroveringen en oorlogen (bedreiging onafhankelijkheid, autonomie verwerven). Beide vormen van nationalisme versterkten elkaar in de loop van de twintigste eeuw dankzij pogingen van de staat om hun onderdanen samen te brengen rond de nationale zaak wat zorgde voor weerstand van geassimileerde minderheden en de vraag naar politieke autonomie versterkte de binding aan de bestaande staat bij groepen die reeds profiteerden van het bestaan van de staat.

De Franse revolutie bood een model van gecentraliseerd bestuur aan wat leidde tot aanpassingen in andere staten met een vorm van direct bestuur en men legde dit model op in de door Frankrijk veroverde gebieden. Een belangrijke verandering was een antigouvernementele coalitie naar aanleiding van oorlogsschulden, wat leidde tot het ontstaan van een revolutionaire situatie namelijk de vorming van twee blokken die de macht opeisten en beide een aanzienlijk deel van de bevolking achter zich hadden staan. Ook veranderde de relatie tussen lokale en centrale macht, de reorganisatie van het land (geografische herverdeling, administratieve veranderingen en een systeem van levée en masse) en een enorme expansie van het staatsapparaat en de centrale administratie (= bureaucratisering). Deze veranderingen leidden tot verzet en contrarevolutie afhankelijk van groepen en regio’s en het proces van staatsexpansie kende drie belangrijke obstakels...

“Thus national standing armies, national states and direct rule caused each other”

Voor 1750 gebeurde machtsuitoefening voornamelijk op indirecte wijze. Vaak via machtige tussenpersonen die een relatieve autonomie verwierven, profiteerden van de gedelegeerde staatsmacht en meestal behoorden tot de geprivilegieerde leden van de burgers (landsheren, geestelijken, stedelijke oligarchieën en onafhankelijke krijgsheren). De autonomie van deze intermediaire machtshebbers varieerde sterk van staat tot staat en afhankelijk van hun band met de bevolking (mogelijkheid tot gezamenlijke solidariteit tegen de kroon bij endogene adel, mogelijkheid tot banden tussen de burgers en de nationale autoriteiten dankzij buitenstaanders).

Over het algemeen regeerden deze machtshebbers op relatief stabiele wijze, maar er zijn wel enkele nadelen en risico’s aan verbonden namelijk de beperkte macht van het centraal bestuur, plundering door tussenpersonen en opstandigheid van de bevolking en opstandigheid van de tussenpersonen met het gevaar dat gehele regio’s weerspannig zouden worden.

Vanaf 1750 ontstond een overgang van indirect naar direct bestuur dankzij de overgang van huurlingenleger naar een eigen nationaal leger. Huurlingenlegers waren immers steeds een gevaar voor opstandigheid en betrouwbaarheid en zorgden voor een verhoging van de belastingen. Onderdanen in dienst van het leger konden hogere eisen stellen aan de staat en deze militaire reorganisatie leidde tot een expansie van de staatsactiviteit. In de loop van dit proces werden intermediaire machthebbers uitgeschakeld aangezien zij grenzen stelden aan het extractievermogen van de staat. De machthebbers ondermijnden hun autonome macht door coalities aan te gaan met belangrijke segmenten van de onderworpen bevolking.

Belangrijk was wel de noodzaak om de bevolking te homogeniseren qua taal, religie en ideologie. Wel hield dit een risico in omtrent het vormen van een gemeenschappelijk front tegen de heersers. Voordelen van een homogene bevolking zijn een sterkere identificatie met de machthebbers, vlottere communicatie en het gemakkelijker implementeren van een administratieve innovatie van de een naar de andere regio.

Deze staatsinterventie lokte uiteraard verzet uit of op zijn minst nieuwe eisen. De inzet hiervoor waren voorwaarden waaronder de staat controle kon uitoefenen of middelen kon vergaren en een soort eisen die de machtshebbers en de gewone mensen konden stellen aan de staat. Variaties hierop waren afhankelijk van de manier waarop dwang en kapitaal de basis vormden van de staatsvorming. Bij dwang intensieve gebieden ging het over de inzet van controle over land en arbeid, bij kapitaal intensieve over de inzet van kapitaal en handelsgoederen en in regio’s van gekapitaliseerde dwang was de inzet vaak eigendomsrechten. Ook was dit sterk afhankelijk van de homogeniteit van de bevolking. Bij een heterogene, gesegmenteerde bevolking was er minder kans op rebellie. Daarentegen was het gemakkelijker administratieve innovaties door te voeren bij een homogene bevolking. Om deze reden zal de staat de bevolking trachten te homogeniseren d.m.v. taal, religie en juridische regels.

Langzaamaan groeide het verzet uit tot een massa opstand aangezien de vragen en acties van de staat botsten met het rechtvaardigheidsgevoel van de burgers, de burgers zich met elkaar verbonden voelden dankzij duurzame sociale banden, sommige inwoners beschikten over machtige vrienden of geallieerden in binnen en buitenland en de staat zelf bekwam kwetsbaar voor aanvallen. Om deze confrontatie aan te gaan, begon de staat te onderhandelen. Dit varieerde sterk: van voorbeeldstraffen tot gesprekken met het parlement. Al bij al leidde dit tot de verplichting van de staat t.o.v. de burgers en omgekeerd. Wel was dit sterk afhankelijk van de dominante klassen in de staat.