Vanuit een progressief perspectief blijkt het een steeds terugkerende droom om mensen te bevrijden van de verschillen tussen hoog en laag, tussen elite en massa. Vandaar de blijde intrede van nieuwe media in termen van bevrijding. Maar deze bevrijding is niet altijd reëel. De kapitalistische markt maakt zich meester van de media en creëert een nieuwe elite of vervangt het kritische perspectief door een perspectief gericht op entertainment.

Weinig ontsnapt aan het marktdenken bijvoorbeeld politieker moet zichzelf verkopen via mediaformats. De media bepalen in hoge mate wat het volk denkt en wie het volk vertegenwoordigt. Zo wordt alles herleidt tot representatie. Voor sommigen hebben mediarepresentaties de werkelijkheid vervangen en gaan we steeds meer leven in een virtuele wereld, een tot realiteit geworden fictie (Umberto Eco). Grenzen tussen feit en fictie vervagen.

Culturele geletterdheid is kritische mediageletterdheid geworden omdat men van het onderwijs verwacht dat het kritische burgers opleidt en omdat men van het cultuurbeleid verwacht dat het de kapitalistische markt corrigeert. We zijn ook deelnemers aan de cultuur die we kritische willen benaderen. De massacultuur als verwerpelijk beschouwen impliceert zich buiten de maatschappij stellen. Dat kan in theorie maar is praktisch niet haalbaar en niet wenselijk, gezien we nu eenmaal de kritiek zullen moeten formuleren binnen de mediatisering. Daarom is er een roep om de ontwikkelingen binnen de media kritisch te benaderen met aandacht voor positieve en negatieve effecten en dus een genuanceerd perspectief te hebben (culturele studies). We spreken in elk geval niet meer over leesbevordering zonder het lezen in de ruimste betekenis van het woord te zien. Op alle niveaus is er nood aan vaardige lezers voor alle genres en media.

In onze maatschappij zie je naast gedrukte media nu ook radio, televisie, films en computer. De media zijn bemiddelaars, maar ook producenten van meningen, wereldbeelden en lifestyles. Onze ervaring en perceptie van de wereld wordt vaker gemediatiseerd. De televisie construeert een beeld op de wereld maar ook een wereldbeeld. Vooral de literaire cultuur heeft een klaagzang op deze massamedia. Ze zien het schrift als essentieel voor humane, terwijl de massamedia onze laagste lusten aanspreekt. Zo beschreef Komrij de televisie als een treurbuis die alles wat de mens onderscheidt van dieren (schoonheid, liefde en kunst) belachelijk maakt.

Nochtans zijn de verwachtingen hooggespannen bij de intrede van een nieuw medium. Zo zouden krant, radio, televisie en internet revolutionaire mogelijkheden scheppen voor kritiek op de bestaande orde, een totale democratie, enz. Recenter zouden internet en digitalisering zorgen voor nieuwe vormen van fictie. Internet zou de nieuwe agora worden waarop een nieuwe politiek zou ontstaan. De commercie is echter in staat om deze droom te relativeren zo zegt Robert Musil. Het gevaar ligt in de commercialisering van de media zoals kijkcijfers. Commercialisering of trivialisering zijn niet inherent aan de massamedia, maar het is wel een feit dat precies deze media gemakkelijk in handen vallen van de commercie. Cultuurcritici meent dat schriftcultuur hier meer weerstand tegen kan bieden.

Het belang van media kan men niet ontkennen. Vooral audiovisuele media wordt steeds dominanter. Beeld beïnvloedt politiek, reclame, kunst, … en leidt tot formats waarin de snelle afwisseling van beeld en korte reacties primeren. Het is niet zomaar een vervanging van oude door nieuwe media, van lezen door kijken. Ook bij audiovisuele media blijft lezen in de ruimste betekenis van het woord een belangrijke vaardigheid. Democratie heeft behoefte aan kritische burgers en dus aan competente en kritische lezers. Het belang van lezen kan niet los gezien worden van mediageletterdheid.

Hoe belangrijk boeken ook zijn, we mogen niet vervallen in een duaal denken tussen vroeger (ideale) boekencultuur en de (verwerpelijke) hedendaagse mediacultuur. Een deel van dit probleem begint bij het woordgebruik alsof boeken geen media zijn. Maar boeken zijn wel vanzelfsprekend en dus een onzichtbaar medium geworden. Door nieuwe media zien we media als een gereedschap die een manier van communiceren, denken en leven kan construeren.

Mediatisering confronteert de boekencultuur met de vraag of lezen en literatuur gelijk staan met het boek, met een herdefiniëring van het begrip literatuur als gevolg. Literatuur betekent niet enkel het boek maar ook de woordkunst zelf, verhalen die via dragers (oraal, radio, televisie, computer,…) worden doorgegeven. Maar zelfs over deze herdefiniëring bestaat tweespalt. Sommigen zien media als dragers van inhouden (groentekar heeft geen invloed op de groenten), maar anderen zien zowel de inhoud als vorm ervan (groentekar is vervangen door de vrachtwagen en dit beïnvloedt de groenten die we eten). De inzichten uit de mediatheorie benadrukken het feit dat de media een ingrijpende invloed uitoefent op de cultuur van een samenleving, en zorgen voor een specifiek soort geletterdheid.

De functies van het geschreven woord worden door de nieuwe media overgenomen en verrijkt, maar volgens sommigen ook verarmd. De relatie tussen de oudere en nieuwe media verloopt in twee richtingen. Enerzijds komt de oude onder invloed van de nieuwe en anderzijds sluit de nieuwe op de oude aan. Zowel in de avant-garde als in de populaire cultuur is er sprake van kruisbestuiving. Er ontstaan nieuwe genres (Vb: schilderkunst na de fotografie), die ervoor zorgen dat het oude genre niet hetzelfde blijft. Wel is het zo dat oud niet helemaal vervangen is door nieuw (Vb: on line-kranten, internettelevisie).

Culturele geletterdheid is ook mediageletterdheid geworden via televisie, radio, film,…. Leesvaardigheid (in onderwijs en leesbevordering) kan niet voorbij aan lezen in/van de media. De literaire cultuur is onderdeel geworden van het mediatiseringsproces.