A. Terminologie, situering en periodisering

Terminologie

• Maniërisme: grootse en pronkerige smaak (< Maniera Grande: stijl uit Rome: vb Sixtijnse kapel: overdreven, imiteren)
  Model is de pauselijke hofstijl de met overdrijving aan de Europese hoven wordt nagevolgd
• Barok: < perla barroca (Portugees voor parel met onregelmatige vorm)
  Aanvankelijk depreciërende benaming voor overdadige en overdreven gekunstelde stijl van sommige 16^e - 17^e-eeuwse kunstvormen; wordt later vanuit classicistische hoek (Goethe) negatief geconnoteerd.

Periodisering

• Ontstaan: gelijktijdig in de 16^e eeuw (1520 → late renaissance)
• Dominante stromingen in de 2^e helft van de 16^e eeuw (geleidelijk)
• In de 17^e eeuw verliest de maniëristische kunst (1520 - 1650) van de aristocratie haar dominante positie ten voordele van de barok (1520 - 1700): voornaamste vertegenwoordigers van barokke architectuur, schilderkunst in de eerste helft van de 17^e eeuw; barokmuziek slechts in het begin van de 18^e eeuw
• In Frankrijk krijgt de barok veel concurrentie van het Classicisme (bouwt voort op maniërisme), vanaf 1660 begint het classicistische naar voor te komen in alle landen

Situering t.o.v. de Renaissance

• Maniërisme: kan beschouwd worden als uitloper en variant van de Renaissance, of als hoogtepunt: de renaissancistische cultuuridealen van de kritische burger en de verfijnde aristocraat worden in het maniërisme (vooral de aristocraat) voortgezet.
  → Elitaire, aristocratisch-hoofse stijl
  Neemt van de barok vaal de religieuze inspiratie over, maar blijft trouwer aan het Renaissancistische vormideaal
• Barok: wijkt op beslissende punten af van dat cultuurideaal. De kunstenaar zoekt contact met breder publiek, maar de burgerlijke smaakpatronen worden getemperd (burgerlijk zelfbewustzijn nam af door economische stagnatie). Barok is ook solidair met Kerk om succes van de Reformatie te breken => vrij profane Renaissancekunst aangevuld met religieuze attitude. Het is echter geen terugkeren naar de ME eenheidscultuur, ze is modern:
  • Sterk gericht op morele aspect van de religie: geïndividualiseerd geloof
  • Existentiëler: meer gericht op het geheel van de schepping: mens nog centraal, maar wel een radertje in een onmetelijke kosmos

B. Cultuurhistorische achtergronden

Culturele ontreddering

Definitieve einde ME eenheidscultuur: Renaissance-optimisme (ze kunnen opnieuw beginnen, met de klassieken als leidraad) is gedaan (vooral in Italië, en in het rijk van de Habsburgers)

Wereld ziet er niet meer zo mooi uit (constante oorlogen), Westen is zeker niet de beste wereld (zoals in ME)

Vb. Breughel: de Dulle Griet: dood wordt het thema (reeds rond 1520)

Reacties:

• Maniërisme: zelfbewuste, aristocratische kunst
• Barok: vertaalt onzekerheid in nieuwe levenshouding (meer religieus)

Historische verklaring cultuurpessimisme

• Politiek: einde van de eenheid: vorstelijk absolutisme: sterk centraal gezag wijkt af van verlangen grote christelijke gemeenschap
  • Begrip 'staat': stelt zich in plaats van God → verdwijnen christelijke wereldbeeld
  • Paus geen bindmiddel meer: neemt deel aan politieke conflicten
  • 16^e - 17^e eeuw: godsdienstoorlogen
• Intellectueel: eenheid is problematisch: einde synthese geloof-wetenschap-moraal
  • Nieuwe filosofische overtuigingen: nieuwe wetenschappelijke inzichten (heliocentrisme) → beïnvloedt wijze waarop mens zijn plaats in de kosmos inschat
  • Kosmisch bewustzijn: kosmos = groots, geordende machine met daarin de mens als nietig en klein (Pascal: mens is sprakeloos)
  • Metafysische huivering: mens is sprakeloos door grootsheid → angst
    Typisch kenmerk in barokkunstwerken: existentieel besef door nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen
• Economisch: nieuw stadium kapitalisme door overzeese kolonisatie
  • Wereldhandel: van mediterrane steden → noordelijke havens (culturele bloei)
  • Eerste systematische vormen van kapitalistische economie (geldhandel, beurs, …)
  • Kunstenaars profiteren: ze worden onafhankelijker
• Sociale onrust: 'Oorlog en dood': vb. Breughel (de Dulle Griet), Dührer (de Dood)
  • Economische ontwikkeling rampzalig voor volksmassa (loondruk, overbevolking,…)
    → Sociale ontevredenheid, revoltes
  • Polariteit tussen verschillende groepen → boerenopstanden
  • Dictatoriale regimes: belangrijke sleutel in het begrijpen van de barokmentaliteit: Machiavellisme: doel heiligt de middelen

Rol van de katholieke Kerk

• Politiek realisme (Machiavellisme): kenmerkend voor kerkelijke reactie op Reformatie (vanaf 1519): Concilie van Trente (1545-1563): Contrareformatie gebaseerd op nieuwe ascese en grote strijdbaarheid (inquisitie, censuur, …)
• Barokkunst wordt ingezet als propagandistisch wapen van de Contrareformatie en als uitdrukkingsmiddel voor de macht van de Roomse Kerk: de brede bevolkingslagen d.m.v. gevoelsvolle kunst de grootsheid van het katholicisme tonen.

C. Kenmerken van Maniërisme en barok

Kunstsociologische situatie

• Grotere onafhankelijkheid kunstenaar: blijft ook de 'geniale schepper' van de Renaissance
• Dit komt door de groei van de kunstmarkt (vb. in Antwerpen 300 meesters in schilderkunst - 170 bakkers): vooral portretten (Holbein), en de invloed van de Kerk en aristocratie

Thematische kenmerken

• Vaak religieus: religieus geïnspireerd individualisme (het nietige individu met grote spirituele behoeften in een grote wereld): religieuze invulling van het renaissancistische individualisme. Tendens van de Renaissance zet zich nu radicaler voort: verinnerlijking van de religie
  • Aandacht voor immanente sacraliteit: vervangt ME geloof in goddelijke transcendentie
    → zekerheden verdwijnen
    → vb. Vondel: Lucifer: strijd met kosmische krachten
    → vb. Milton: Paradise Lost: complexe, slechte wereld na verdrijving uit het Paradijs
  • Religieuze drukt zich uit in subjectivistische, existentiële thema's: mens is nietig in onmetelijke kosmos en wordt gedreven door domheid (vgl. antieke ideaal van schoonmenselijkheid)
  • Wordt door alle barokkunstenaars gebruikt, maar ook door maniëristen als John Donne en La Rochefoucault
• Bloei pessimistische thema's: door de geestelijke ontreddering (vergankelijkheid van het Aardse) na val ME eenheidscultuur en nieuwe religieuze opvattingen. Door de religieuze en politieke ervaringen van de kunstenaar kan hij niet meer optimistisch zijn (↔ Dante: loutering en zege van de goddelijke orde)
  • IJdelheidmotief: benadrukking vergankelijkheid v.h. Aardse: al het aardse is ijdel (vanitas vanitatum)
  • Om dit te concretiseren, vaak thema's met antithese van realiteit en illusie: achter de schone schijn van de mens zit een sterfelijk, lachwekkend wezen verborgen. Liefde en schoonheid zijn illusoir en waardevol als ze vergankelijk en een afspiegeling van de eeuwige schoonheid zijn.
    Calderon: meester van het ijdelheidsmotief (La vida es sueño)
    Purcell: King Arhtur: Song of the cold: tegenstelling illusie - realiteit (Eros - geest), vlucht naar vitaliteit: men wil zich aan het leven vastklampen
  • Motieven die het vergankelheid- en ijdelheidmotief ondersteunen

- Rad van fortuin

- Theatrum mundi: wereld is een schouwtoneel, waarin ieder slechts zijn deel speelt (Vondel)

- Dood: veel doodskoppen

- Luchtbellen, sneeuwvlokken, dauwdruppels → vergankelijk

- Metamorfosen, spiegelbeelden (optisch bedrog), paradoxen

- Mythologische figuren: gekwelde personages (Tantalus, Prometheus)

- Toren van Babel: gebrek aan harmonie; hoogmoed, ijdelheid

• Vitalistische motieven: door aandacht voor vergankelijkheid, geven sommige kunstenaars zich over aan Aardse genietingen: hedonistisch genieten van het beperkte leven (↔ Renaissance: materiële genietingen; hier geestelijke genietingen, verbeelding → fantasieverhalen)

- Vitalistische, sensualistische stijl en motieven: zintuiglijke ervaringen kleurrijk beschreven

- Grote rol verbeelding: fictionele werelden i.p.v. sobere realistische werelden vd. Renaissance: escapisme (duidt op de wil weg te vluchten uit het aardse tranendal en op het creëren van een kunstmatig paradijs)

→ Melancholie: kennis kan je niet redden (↔ kennende mens vd. Renaissance)

Stilistische kenmerken

• Maniërisme en barok: Stilus ornatus: versieringszucht (overdreven: plechtig (religieus) en speels (vitaliteit)) staat vaak haaks op de pessimistische thematiek: vooral sociale redenen: ze willen een triomfantelijke kunst zijn die de macht van bepaalde groepen wil uitdrukken (adellijke cultuur: consolidering centrale gezag; Kerk: geslaagde Contrareformatie; burgerij: rijkdom)
• Versieringszucht wijkt af van Renaissance: geen harmonie, regelmatigheid meer: onregelmatige vormgeving volgt slechts op het eerste gezicht de uiterlijke vorm van de klassieke kunst, enkel de algemene structuur van klassieke kunstwerken wordt behouden.
  Reden: nieuwe visie relatie tussen kunst - natuur (nieuwe imitatio-leer): men schept niet naar de natuur, maar zoals de natuur: regelloos, spontaan (vgl. Bruno)
• Concreet inzetten retorische middelen: men wil duidelijke, vaak bombastische effecten bekomen (gebruik stijlfiguren: metafoor, oxymoron, antithese, …; nog complexer in maniërisme: anafoor, epifoor, hyperbool, hyperbaton,…)
• Maniërisme voert overdrijving nog door vooral op het vlak van imitatie van de klassieke elementen
  • Gekunstelde en vaak duistere beeldspraak (metaforen, mythologische gegevens)
  • Gelatiniseerde woordenschat en geleerde allusies (ondersteunen inhoudelijke complexiteit)
• Opstelling t.o.v klassieke harmonie en structuur
  • Barokkunst blijft dichter bij klassieke structuur van het kunstwerk (Milton, Vondel), hoewel ze zich meestal ongebonden opstelt ten aanzien van stijlcodes
  • Maniërisme verwijdert zich innerlijk van de klassieke kunst: vb. overspannen intellectualisme (werkelijkheid bewust vervormd en opgenomen in een zonderlinge en diepzinnige beeldspraak)
• Reactie van barok en maniërisme op het voorkomen van zowel spiritualistische en sensualistische, religieuze en heidense tendensen in de Renaissance:
  • Maniërisme: verstrengelt beide als heterogene componenten
    Heterogeniteit wordt belangrijkste grondformule voor maniëristische kunst: spiritualisme en intellectualisme zijn met elkaar verstrengeld (mystieke ervaringen -pantheïstische visie op natuur, naturalistische visie op werkelijkheid)
    El Greco (spiritualisme), Breughel (sensualisme)
  • Barokkunst probeert de tegenstelling op te heffen in een hogere (religieuze) synthese

A. Voorgeschiedenis van de roman

Periode 1300-1600: veel Neolatijnse literatuur: volgt klassieke literatuur na (imitatio), samen met elementen uit Humanisme en Renaissance; echte vernieuwing komt echter uit proza in de volkstaal

Lotgevallen van de novelle

• Ontstond in 13^e eeuw (Boccaccio), wordt in 15^e, 16^e eeuw een succesvol genre, niet enkel in stedelijke context ook bij aristocratie (sommige auteurs uit aristicratie: Margareta van Navarra (1492-1549): Heptaméron)

→ Genre wordt legitiem

• Roman: naast novelle nog 3 voorouders: amadische, picareske en pastorale roman

Amadische roman

• Renaissancevariant van het ridderverhaal
• Genoemd naar het populaire werk van Garci de Montalvo (?-1505): Amadis de Gaula (1508)
  → bewerking vroegere versie (2^e helft 14^e eeuw), 16^e eeuw: 25 Spaanse edities, succes vooral door Franse vertaling, later nog veel vertalingen en volksboekenversies
• Thematische kenmerken:
  • Navolging Britse ridderroman: geen ridderidealen meer
  • Kern van de roman = liefde (verre liefde)
  • Held: buitengewone kracht, moed, volmaakte ridder met gegarandeerd succes
  • Ondanks relatief oppervlakkige thematiek, streeft held ook naar geestelijke volmaaktheid

→ Ideaalbeeld van de verfijnde hoveling

Pastorale roman (herdersroman)

• Ontwikkeld in Spanje door Jorge de Montemayor (1520-1561; prototype: Diana), verspreidt zich snel in Europa
• Pastorale traditie uit Oudheid verdergezet
• Kenmerkend arcadisch-idyllische milieu (escapistische sfeer: idyllische valleien, …)
• Kern van het verhaal: liefde(ssentimenten van herders)

Picareske roman (schelmenroman)

• Typisch Spaans genre (picaro = schelm), ontstaan in 1550, bloeitijd in 1600-1620, dringt door in Europa in 2^e helft 17^e en vooral vroege 18^e eeuw (Defoe: Moll Flanders)
• Thematische kenmerken
  • Picaro: schelm, jeugdige kwajongen
  • Flat character
  • Beleeft belevenissen in verschillende maatschappelijke situaties
  • Enerzijds sociale verschoppeling, anderzijds sluwe volkse knaap, die op een levenslustige manier zijn hindernissen overwint en de gebeurtenissen naar zijn hand zet.
  • Meestal verweven met liefdesverhaal
  • Levert een model om de wereld te obeserveren
  • Nu: soort revival: vroege werken Lanoye, Brusselmans, Mendoza (Sp); ook films: Forrest Gump

→ Doel: wereld anders bekijken na hem gezien te hebben door de ogen van de schelm

• Bekendste voorbeeld: La vida de Lazarillo de Tormes (1554, anoniem): verhaal van een knaap uit laagste sociale laag wordt toegewezen aan een bedelaar en wordt geconfronteerd met verschillend sociale types (lijdensweg: biedt overal zijn diensten aan: vertelt over hele maatschappij, toegenomen realisme), en huwt uiteindelijk met de meid van een hoge geestelijke.
  Uitgegeven in Antwerpen (tolerantie); drijft spot met Castilie en Aragon.
• Renaissancistisch:
  • Individueel standpunt (antropocentrisch)
  • Perspectief van de picaro (kikkerperspectief)
  • Hedonisme van de held (goed en kwaad zonder morele beoordeling naast elkaar geplaatst: streken picaro niet veroordeeld, eerder stelling: maatschappij maakt de dief)
  • Realistische beschrijving van sociale achtergronden en types
  • Maatschappelijke satire: alle groepen worden bekeken vanuit kikkerperspectief
    → ironiserend
  • Respect voor lage stijl: humor (komt in de buurt van volkse verhalen als Tijl Uilenspiegel en de Reinaertverhalen)

B. Cervantes (1547-1616)

Biografisch

• Komt uit bescheiden milieu: vader: arts (toen bescheiden: heelmeester) → onzeker bestaan, weinig inkomen
• Latijnse school
• Stond dicht bij populaire werken
• Toch niet bekend

Don Quichote (1605,1615)

• Wordt hierdoor min of meer bekend: verdient nu genoeg geld voor levensonderhoud
• Deel 1: 1605 (El ingenioso Hidalgo Don Quichote de la Mancha), deel 2: 1615
• Luidt begin moderne romantraditie in
• Thematische kenmerken:
  • Wisselwerking amadische en picareske roman
  • Satirische roman: Don Quichote weet niet dat oude mentaliteit niet meer werkt in nieuwe tijd: probeert ME ridderideaal te realiseren, maar slaagt daar niet in wegens de veranderde sociale context: hij is een tragisch fantast, slachtoffer van zijn lectuur van hoofse ridderromans (amadische)
  • Tweede hoofdpersonage, Sancho Panza: belichaming volkse mentaliteit, hedonistisch figuur (vgl. picaro). Tegenstelling tussen mentaliteit van Panza en de aristocratische, ME mentaliteit van Don Quichote → belangrijk thema in de nieuwere literatuur: paradoxale eenheid van verfijnde beschaving en volks pragmatisme bij de moderne mens.
• Formele kenmerken: vermenging hoge en lage stijlregisters

Renaissancistische kenmerken

• Breuk met ME verhaalkunst: afrekening met elite, twijfel aan alles, wereld naar de hand proberen zetten (Panza)
• Realisme
• Individualisme en existentiële thematiek: onzekere onvolmaakte mens: Ridder van de Droefheid
• Vermenging hoge en lage stijl
• Dynamiek, evoluerende karakters: → moderne literatuur
  • Menselijke psyche wordt belangrijk
  • Nieuw mensbeeld: God schept een kiem mogelijkheden → zelfontplooiing

C. François Rabelais (1494 - 1553)

Biografisch

• Priester: heeft wel een vrij statuut, reist veel
• Humanistische ideeën
• Neemt het niet nauw met het kloosterleven: reputatie van slecht gelovige (vgl. Erasmus)

Gargantua et Pantagruel (1532,1534, ev.)

• Invloed op andere verhalen: reuzensprookjes
• Populair volksboek
• 5 delen
• Deel 1:
  • Naar het model van een populair volksboek dat hij parodieerde en een vervolg van schreef
  • Gebeurtenissen die zich afspelen na 2^e deel
  • Ontwikkelingsroman: dynamiek persoon centraal: psychologische ontwikkeling: held leert bij.
• Deel 2: Gargantua (1534)
  • Leven van Gargantua, boek wordt als eerste voorgesteld, wel geschreven en gepubliceerd na deel 1
  • Bildungsroman: leven van een held in 3 hoofdepisodes: buitensporige kinderjaren, ernstige jeugd, en heldhaftige jaren van volwassenheid
  • Belangrijke filosofische boodschap: boek eindigt met beschrijving abdij van Thélème → niet zozeer de ideale gemeenschap, maar wel de plaats waar de jeugd gevormd moet worden, die deze gemeenschap zal helpen oprichten, gebaseerd op wijsheid (met mate genieten van aardse genoegens)

Renaissancistische kenmerken

• Vermenging hoge en lage cultuur: staat dichtst bij boerden (vb. carnavalscultuur: levensvreugde: reuzen, …): epicuristische, vitalistische thematiek met groteske verhaalsvormen
• Realisme
• Invloed klassieke filosofie (scepticisme) en van het humanisme
• Individualisme: plot gedragen door ontwikkelingsstadia