• Ludwig Feuerbach (19^e eeuw)

• Het materialisme

- 2 soorten materialisme

* ethisch materialisme: geeft voorrang aan materiële rijkdom boven culturele of hogere waarden

* kentheoretisch materialisme: het zijn wordt geïdentificeerd met de materie (alles bestaat uit materie, ook ons denken is een product van deze materie)

- de kerk keert zich tegen het materialisme: het materialisme vind het overbodig om het bestaan van en bovennatuurlijke God te aanvaarden

• Materialistisch humanisme

- Feuerbachs materialisme : soort synthese tussen materialisme en idealisme

à zintuiglijkheid, waarheid en werkelijkheid zijn één geheel, waarin het fysische en het geestelijke in de mens samen komen

(je kan dus bv niet spreken van een onsterfelijke ziel in een sterfelijk lichaam, omdat de mens zowel uit geest als stof bestaat en er na de dood geen mens meer is)

- Specifiek antwoord op de zinvraag: door de ervaring van alle menselijke ellende => zoeken naar een ‘hogere werkelijkheid’. Zo projecteren ze hun verlangen op een niet-bestaande god in een niet-bestaande hemel. God is dus een schepping van de mens = gevaarlijk, we verspillen onze energie aan een illusie (Entfremdung, aliënatie) ipv naar echte oorzaken van onze miserie te zoeken

à de mens heeft zijn eigenlijke opdracht afgestaan aan de door hem geprojecteerde bovennatuur en is daardoor ‘gealiëneerd’ van zijn ware bestaan

- Nadruk op belang van het hart: naastenliefde

- Antropocentrische filosofie: nadruk op de mens

• Kritiek op Feuerbach

Uit 2 hoeken:

- christelijke denkers, kerken en hegelianen: verzet tegen materialisme en aanval op godsdienst

- ‘linkse’ hegelianen rond Marx (zie verder)

• Karl Marx (19^e eeuw)

• Situering en levensloop

- Links hegeliaanse volgeling

- Communistische Manifest en Das Kapital

- Filosofie moet niet enkel interpreteren maar ook veranderen à 1864: oprichting Internationale arbeidersvereniging/Eerste internationale, samen met Friedrich Engels

- 6jr na zijn dood: Tweede internationale/ 1917: Derde Communistische internationale

à de meest linkse (socialistische of communistische) partijen in de wereld gaan dus terug op het denken van Marx en Engels

• Kritiek op Feuerbach

- akkoord met stelling dat mensen zich moeten bevrijden uit idealisme en de illusie van godsdienst

- kritiek:

* De ‘mens’ van Feuerbach is te abstract. Marx à historisch materialisme: men moet kijken naar de mensen hun geschiedenis, werkomstandigheden, verdeeldheid, enz…

* De dialectische methode van Hegel mag niet zomaar opzijgeschoven worden, omdat die methode juist van kapitaal belang is om een nieuwe materialistische theorie te ontwikkelen (Hegels dialectiek en Feuerbachs materialisme => Marx dialectisch materialisme)

* Godsdienst is opium van het volk en niet voor het volk

à heeft 2 kanten:

- mensen gehoorzaam en volgzaam houden

- uitweg uit menselijke ellende, zingeving voor het leven

Men kan beter inzicht verkrijgen over de ware oorzaken van hun ellende en de middelen om er wat aan te doen.

• Kritiek op de burgerlijke revolutie

- alle grote revoluties spraken van ‘vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid’ à betekenisloze woorden voor de massa (p.63)

• De ontwikkeling van de mensheid

- primitief communisme

primitieve technologie, en communistisch (gemeenschappelijk) omdat er bijna geen enkele deling van arbeid of klassen was

- ontwikkeling technologie à meerproductie en arbeidsdeling

- handel: door meerproductie begint de ruil met andere stammen

- het ontstaan van een klassenmaatschappij: klasse die zowel goederen als ideeën controleert

- ipv klassenmaatschappij pleit Marx voor de uitbouw van een maatschappij die berust op 2 pijlers: (politieke en economische) democratie en socialisatie (productiemiddelen in handen van de gemeenschap, afschaffing privébezit)

- overgang van kapitalistische naar socialistische maatschappijvorm à strijd (democratisch-legaal of revolutionair)

• Aliënatie en reïficatie

- Aliënatie (Entfremdung):

* de planning werd de meeste arbeiders ontnomen

* het product dat ze maken, hoort hun niet toe

* het loon dat ze verdienen, is maar een deel van de door hen geproduceerde winst (theorie van de meerwaard)

* hun mogelijkheden en talenten waarmee ze als kind ter wereld kwamen worden hen ontnomen

- Reïficatie (Verdinglichung):

* In plaats van de mens, staan de dingen meer centraal

• mens als aanhangsel van de machine
• geld krijgt controle over ons

• Kritiek op Marx

- de kerken verweten hem zijn aanval op godsdienst en kerk

- adel en burgerij verweten hem dat hij de opstand predikte tegen hen

- traditionele filosofen verweten hem dat hij economie, sociologie en politiek in de filosofie binnensmokkelde

- progressieve liberale denkers hadden bedenkingen over zijn optimisme (zou zijn maatschappij werkelijk zoveel rechtvaardiger zijn?)

- anarchisten geloofden niet in de rol van de partij die Marx wou oprichten (als zo’n partij aan de macht komt zou die haar macht nooit meer afgeven)

- sommige socialisten verwierpen zijn dialectisch materialisme (p. 67)

• Arthur Schopenhauer ( 19^e eeuw)

• Die Welt als Wille und Vorstellung

- de wereld op zich (an sich) = Wil

- de wereld voor mij = Vorstellung

• de werkelijkheid is een blinde kracht, ‘de Wil’ , die alles drijft

(dus niet de Weltgeist van Hegel die tot zelfkennis voortschrijdt doorheen de geschiedenis)

- door het ‘principe van de individuatie’ werkt de Wil in elk van ons als een ‘wil tot leven’, deze wil leidt echter tot zelfvernietiging

• 2 manieren om deze vernietigende wil af te zwakken:

1) kunst, vooral muziek (als soort pijnstillend middel)

2) godsdienst (leert ons onze behoeften te beperken, hierdoor kunnen we onze levenswil negeren,en komen we tot het Nirvana (het niets), dan kunnen we terug in de grote ‘Wil’ opgaan)

• Soren Kierkegaard (19^e eeuw)

• Enteneller

- De mens is het centrum van de wereld

- Nadruk op geïsoleerde individu met concrete ervaringen (biografie) (ó Marxs individu in sociale en historische context)

- Wnr je nadenkt over de situatie van de mens en de wereld (alle ellende) à inzicht dat de wereld zinloos is à angst en wanhoop

Hoe een mens uit die angst verlossen?

* niet door zich op uiterlijkheden te gooien; het esthetische (zoals vb kunst)

* niet door zich op menselijke innerlijkheid te gooien; het ethische

* het opgeven van zichzelf aan God; het religieuze (enkel te bereiken via het inzicht in de zinloosheid van de wereld en de wanhoop over je eigen bestaan; geen sprake van enig godsbewijs of kerkelijk gezag)

* de mens is verantwoordelijk voor zijn eigen leven

Dus:

- angst en wanhoop: leidt tot atheïstisch existentialisme (Sartre)

- overgave aan God tot zinvol leven: leidt tot religieus existentialisme (Marcel, Buber)

• Vergelijking Kierkegaard en Marx: beiden tegen Hegel, toch verschilpunten:

- K: individu op zich / M: individu in sociale en historische context

- K: oplossing: overgave aan persoonlijke God / M: revolutionaire verandering

Bij het verlaten van de middeleeuwen à ontstaan moderne filosofie

• Het Rationalisme (17^e-18^e eeuw/periode van Verlichting)

- Neemt aan dat we de waarheid door ons verstand, ratio, kunnen vinden

- Dit wil niet zeggen dat zij niet gelovig waren, maar dat geloof had in principe niets met hun denken te maken (zoals sedert William van Ockham)

- Vooral Franse en Duitse denkers

• René Descartes (17^e eeuw)

- Beroemde werken: ‘Discours de la methode’ & ‘Méditations’

- uitgangspunt: methodische twijfel omtrent zintuiglijke waarnemingen (twijfel als methode, als weg om tot waarheid te komen)

-Als je aan alles twijfelt kan je niet meer twijfelen aan het feit dat je twijfelt ‘Ik denk, dus ik besta’

- Om te denken heb je een ziel nodig, dus ook zonder lichaam zou ik nog kunnen denken en dus bestaan.

- Waar kan je zeker van zijn dat het bestaat?

-‘des idées claires et distinctes’ :

• Het bestaan van het denken (cogitatio)
• Het bestaan van god (het godsidee kan ik mezelf niet gegeven hebben want ze bevat de volmaakte realiteit, die ik niet bezit. Het idee van God is dus het bewijs van Zijn bestaan)
• Het bestaan van de materiële wereld (extensio) (we hebben een klare en duidelijke voorstelling van deze wereld dus bestaat ze, god zou ons niet bedriegen)

- dualisme: de mens als ‘denkend ding’ , hij is verdeeld tussen 2 werelden (lichaam;extensio en geest;cogitatio)

-mind/body problematiek: Hoe kan de geest op het lichaam inwerken indien deze uit een andere materie met eigen wetmatigheden bestaat? Is er nog plaats voor een vrije wil bij ons handelen? (uitzicht)

• Het Engelse empirisme (17^e - 18^e eeuw)

- Kennisleer die alle inzicht uit de ervaring van de zintuigen afleidt.

• John Locke (17^e eeuw)

- Grondlegger politieke en sociale wetenschappen

- Grondlegger empirische kennisleer ‘Essay concern human understanding’:

De mens begint als een onbeschreven blad, door zintuiglijke ervaringen krijgt ons bewustzijn een inhoud, deze inhoud noemt hij ‘ideeën’

Iedereen heeft andere ervaringen en dus ook andere ideeën, als er toch overeenkomsten zijn ligt dit aan de gewoonte en de natuur

Onze ervaring is tweeledig

1) uiterlijke zintuiglijke ervaring (sensation)

-primaire eigenschappen (bv grootte, vorm, positie,…)à objectief

-secundaire eigenschappen (bv kleur, geur, smaak,...) à subjectief

2) innerlijke zintuiglijke ervaring (reflection)

- Net zoals Descartes: - het bestaan is een zekerheid

- ook god bestaat

voor de rest gelooft hij niet in absolute zekerheden en stelt hij alles in twijfel

- Deze twijfel leidde hem in de politiek tot religieuze tolerantie, parlementaire democratie en laisser-faire economische theorieën

- Een grondige opvoeding is de voorwaarde voor een tolerante maatschappij (beseffen dat niet iedereen dezelfde ervaringen heeft en dus ook niet dezelfde ideeën), mensen met minder kennis zijn minder verdraagzaam

• George Berkeley (begin 18^e eeuw)

- Extreme stelling:

- Hij verwerpt het bestaan van de materiële wereld

- Esse = percipi (het zijn = het waargenomen worden)

- Het bestaan van de materiële wereld is alleen omdat we die waarnemen nog niet bewezen) vb: warme en koude hand in lauw water à verschillende waarnemingen

Hitte en koude zijn dus slechts waarnemingen van ons bewustzijn, die niets met een werkelijkheid erbuiten te maken hebben

vb: regenboogkleuren

- Niet enkel secundaire eigenschappen zijn subjectief (zoals bij Locke) ook van primaire eigenschappen zijn we niet zeker

vb: eenzelfde voorwerp is van dichtbij groot en van ver af klein

• David Hume (18^e eeuw)

- ‘Treatise on Humane Nature’: boek over zijn kennisleer en moraalfilosofie

- moraalfilosofie: rechtvaardigheid is essentieel in een samenleving

1) een individu is aangewezen op samenwerking met anderen voor de bevrediging van zijn behoeften

2) men beschikt maar over een beperkte naastenliefde (men houdt vaak geen rekening met elkaar)

3) de goederen zijn schaars (een afbakening dringt zich op tussen wat de ene bezit en wat aan de ander toebehoort)

4) een redelijke verdeling is noodzakelijk aangezien we allen nood hebben aan ongeveer dezelfde basisbehoeften

- kennisleer: Alle kennis begint met indrukken (impressions), die ideeën veroorzaken

We zijn geneigd verbindingen te leggen tussen deze ideeën

vb: ‘God’ is de combinatie van oneindige wijsheid en goedheid

- Hij werd een groot scepticus: door ervaring en observatie kan je niets over de werkelijkheid te weten komen

• Kritiek van Immanuel Kant (18^e eeuw)

- Vanuit de strijd tussen rationalisten en empiristen à hij slaat er een brug tussen

- Duitsland

• Kritik der reinen Vernunft

- De werkelijkheid op zich (das Ding-an-sich) zendt zintuiglijke waarnemingen uit die ons verstand bereiken (tot zover akkoord met de empiristen)

- Ons verstand is echter geen onbeschreven blad, maar een gestructureerd instrument dat die waarnemingen in aangeboren vakjes of categorieën plaatst (tijd en ruimte, kwaliteit, kwantiteit, relatie, modaliteit)

- Ons verstand vervormt dus automatisch de zintuiglijke ervaring, zodat we in feite niets over het Ding-an-sich kunnen weten (het wordt herleid tot een categorie)

-Ding-an-sich = Noumenon (wat niet via de zintuigen maar via de geest gekend wordt)

Ervaringen van de zintuigen = Fenomenen (verschijnselen)

- 2 sets van oordelen:

1) a. analytisch: het gezegde zit al in het onderwerp, ervaring speelt geen rol

vb: een hoge boom is een boom

b. synthetisch: legt een verband of brengt elementen uit de ervaring

vb: Antwerpen is een havenstad

2) a. empirisch: berust volledig op de ervaring

vb: dit is zoet

b. ‘a priori’: berust op meer dan louter zintuiglijke ervaring

vb: de sprong v.d. observatie van ‘twee appels en nog eens twee appels is vier appels’ op de formule 2+2=4 kan niet louter op observatie teruggaan

- Theorieën over het bestaan van God, de vrije wil of de onsterfelijkheid worden zinloos, er is geen verbinding tussen rede en ervaring. Het empirische ontbreekt.

à leidde in de Duitse Romantiek tot wanhoop en zelfmoord.

• Kritik der praktischen Vernunft

- Rechtvaardigheid is essentieel (zoals bij Hume)

- Om hiervoor te kiezen is er een vrije wil nodig

- We ervaren maar een beperkte rechtvaardigheid. Een complete rechtvaardigheid kan uiteindelijk alleen maar door God worden verzekerd à bewijst niet rationeel maar ‘moreel’ het bestaan van God en de onsterfelijkheid

- Dus: 2 verschillende niveaus inzake God, onsterfelijkheid, vrije wil,..

1) intellectueel niveau: een diepe onwetendheid (agnosticisme), maar dit is onhoudbaar voor het gewone leven

2) morele niveau: aanvaarding van het bestaan van God, vrije wil, e.d.

• Hegel en het Duitse Idealism

• Idealisme vs materialisme

Filosofie: de idee (geest) – de materie (de stof)

Kennistheoretisch: stelt het idee boven het zijn – de materie is het zijn

Ethiek: idealen als norm – bezitsdrang en egoïsme

• Hegel (18^e-19^e eeuw)

• Logica, natuurfilosofie en filosofie van de geest

-Logica is bij hem hetzelfde als de ontologie (zijnsleer)

à God bestaat zonder enige innerlijke tegenstelling. Maar door de schepping (natuurfilosofie), waarbij God zich ‘vervreemde’ in de materiële wereld, ontstaat een grote contradictie tussen de zuivere geest en de stof. Deze contradictie zal de motor worden van elke verdere ontwikkeling. In de mens begint de terugkeer van de geest naar zijn oorsprong (filosofie van de geest)

- De evolutie van het individu is verbonden met de evolutie van de door mens geschapen instellingen, Hegel noemt dit de ‘objectieve geest’: het recht, de moraal, de zedelijkheid

- Dit culmineert in de moderne staat = de verschijnende God

Want god verenigt in zich het subjectieve (de individuele mensen) en het objectieve (de instellingen)

• Optimisme

- Groot optimisme in zijn visie: we ontwikkelden onszelf en onze cultuur (instellingen) tot een steeds grotere rijkdom en vrijheid, om uiteindelijk, gedragen door de dynamiek van de Geest, terug te komen bij God

• Dialectiek

- Ontwikkeling moderne dialectiek: gaat uit van de grote contradictie tussen God (geest, idee) en Natuur (stof, materie)

- Schema: thesis – antithesis – synthese (vb: zijn – niet-zijn – worden) (p. 57)

à als je dit in een spiraal plaatst zie je hoe elk stadium tegelijk een herhaling is én een ontwikkeling van een vorige fase. Het is geen rechtlijnige ontwikkeling van A naar B naar C omdat alles berust op de wet van tegenspraak. Niets ‘is’, alles ‘wordt’.