Item gefilterd op datum: december 2012

keizers in Lombardije worden geconfronteerd met snel groeiende en verregaand autonome steden;

→ Milaan neemt de leiding van de Lombardische stedenbond

→ 1158: onderwerping door Frederik I

>> centralistisch bestuur door Frederik:

- precieze vastlegging van de kroonrechten (uitoefenen bevoegdheden en ontvagen inkomsten)

- coherent en rationeel doordachte wetgeving, volgens Romeinse traditie en met de hulp van rechtsgeleerden

Milaan geeft zich niet zomaar gewonnen

twee partijen: een pauselijke: + Brescia en Piacenza (pro)

een keizerlijke: + Cremona en Pavia (contra Milaan)

1162: Barbarossa’s leger verovert Milaan

keizer Manuel I van Byzantium; ruime financiële hulp voor wederopbouw

- vreesde immers machtsuitbreiding in Italië van zijn westelijke ambtsgenoot

- alliantie ( = paus + Venetië) tegen Frederik I

1183

Frederik moet juridische zelfstandigheid en bevoegdheden toekennen aan Lombardische stedenbond

1184: verloving Rooms –Koning Hendrik VI en Constanza

- Hendrik VI = oudste zoon Frederik

- Constanza = dochter koning van Sicilië

- Constanza’s neef regeerde op dat moment als koning Willem II, maar die was na 5 jaar huwelijk nog steeds kinderloos (!)

- 1189: Willem II overlijdt en Hendrik VI wordt koning van Sicilië

1191: Hendrik wordt tot keizer gekroond

maar kan Sicilië pas in 1194 veroveren dankzij een curieuze meevaller;

- 1192: Richard van Leeuwenhart wordt gevangen genomen

- Hendrik VI laat prooi vrij op 2 voorwaarden:

→ ongemeen hoog losgeld

→ Richard moet zijn koninkrijk als leen terugvragen tegen jaarcijns

1197: Hendrik VI overlijdt

laat een driejarig zoontje achter als koning van Sicilië >>> Innocentius III krijgt voogdij over de kleine Frederik

Naamgeving

→ Duitse Rijk = regnum Teutonicorum, het koninkrijk van de Duitsers = Oostenrijk, Bohemen + later Zwitserland

→ (Heilige) Roomse (keizer)Rijk = + koninkrijken Bourgondië en Italië + wereldlijke heerschappij over Rome

Territoriale vorsten

grijpen iedere gelegenheid aan om eigen positie te vededigen, ten koste van het koningschap en lokale machten (opkomende steden)

Frederik van Barbarossa

moest verregaande concessies doen; hij verleent Saksen en Beieren aan Hendrik de Leeuw, van het Welfen geslacht

→ zelf machtsuitbreiding door huwelijk; vrij graafschap Bourgondië –Franche-Comte

Frederik II

geeft toe aan de eisen van de geestelijke vorsten; vb. geen keizerlijke munt- en tolplaatsen in hun gebieden

→ geestelijke vorsten treden op als een gesloten groep, in tegenstelling tot de dienstbare Rijkskerk van vroeger eeuwen

→ Duitse vorsten moesten streven naar stabilisatie en pacificatie in eigen Rijk, omdat hun aandacht vooral op Italië gericht was

Opvolging Frederik II

Omdat Frederik II minderjarig was bij zijn opvolging was er een andere keizer nodig

Partijstrijd:

Hohenstaufen - Welfen

Filips van Zwaben Otto IV, gesteund door als Rooms – Koning Engelse koning Richard Leeuwenhart

Otto IV haalt het

- excommunicatie door Innocentius III

>> geen invloed op Duitse bisschoppen en vorsten; keizer Frederik was ondertussen immers volwassen

Gelijkaardige conflicten in de rest van Europa

- Jan Zonder Land (1199 – 1216) vs. Filips II Augustus van Frankrijk

→ strijd om Engelse aanspraken op Franse territoria

- Jan Zonder Land had zelf aartsbisschop van Canterbury aangesteld en kerkelijke goederen in beslag genomen en werd daarom in de ban geslagen door Innocentius

→ 1213: Jan onderwerpt zich en draagt zijn koninkrijk op als leengoed

- Jan Zonder Land, Otto IV + bondgenoten vs. Filips Augustus

→ 1214: verlies voor Jan en co. in de veldslagen bij Angers en Bouvines

→ Otto IV: politiek einde

→ Jan krijgt te maken met opstand baronnen, die hem de Magna Charta afdwingen

Afwezigheden Frederik II

tijdens zijn lange afwezigheden liet Frederik II het Rijk besturen door regenten

- vaak aartsbisschoppen:

→ bekleed met wereldlijke macht

→ belust op opbouw van eigen territorium

- ook Rooms koning Hendrik VII ( oudste zoon Frederik II):

→ geen succes

→ 1235: door vader Frederik veroordeeld tot levenslange gevangenschap wegens verraad

Gerecht en bestuur

poging van Frederik om het gerecht en het bestuur te moderniseren naar Siciliaans model, nl. ambtelijk en gecentraliseerd, faalde omdat de middelen ontbraken

- 1152; nieuw tijdperk; twee indrukkwekkende keizers uit het geslacht Hohenstaufen:

→ Frederik I ( 1152- 1190)

→ Frederik II ( 1212- 1250); kleinzoon van Frederik (I )van Barbarossa

- aspiraties tot in het Heilige Land waarheen zij op kruistocht gaan

- veroveringsdrang; niet alleen Lombardije, ook Toscane en heel Zuid- Italië ( inclusief Sicilië en Sardinië)

>> conflicten met paus

- nauwe, vaak gespannen betrekkingen met de keizers van Byzantium en de koningen van Castilië, Frankrijk en Engeland

- universele ambities en consolidatie van de westerse koninkrijken leiden tot Europese diplomatie

Imperium

- imperium = naast Duitse koningskroon, ook die van Lombardije en Bourgondië (sinds 1032)

- keizers beschouwen zichzelf als opperste leenheer over de koninkrijken Polen en Hongarije, het hertogdom Bohemen en de Zuid –Italiaanse vorstendommen Capua, Salerno, Beneventum en Apulië

Duitse hegemonie

Duitse hegemonie in Italië werkte in praktijk niet;

- men kon formele erkenning afdwingen en maatregelen opleggen, maar zodra de vorst weer noordwaarts keerde was het voorbij

- weerstand vaak reëel; vb. Koenraad II machteloos voor de gesloten poorten van Milaan

Pausen en keizers

Rome

keizers kregen nooit werkelijk voet aan wal

- 996; eerste Duitse paus, kroont Otto III tot keizer => wordt verjaagd door tegenpaus

- 997; keizer herovert Rome met geweld

- 1002; wederom verjaagd, beiden sterven

=> graven van Tusculum beheersen weer de kerkelijk territoria in Midden –Italië en leveren gedurende een halve eeuw pausen uit de familie

Leo IX (1048 – 1054)

pauselijke waardigheid krijgt een nieuwe wending;hij behoort tot de Bourgondisch –Lotharische beweging voor de kerkhervorming en zet zich af tegen de wereldlijke invloed op de Kerk (cf. hoofdstuk 8)

Kerk en wereld

Afgrenzing tussen Kerk en wereld

Hendrik III; hervormingsgezind, maar wijst toch zijn kanselier aan als paus; hij is de laatste die vertrouwelingen tot paus kan aanstellen, die door de hele christenheid werden aanvaard

Innerlijke zuiveringsbeweging van de Kerk

onverzoenbare contradicties voor de religieuze legitimatie van het keizerschap en voor het hele Rijkskerkstelsel

>>> Rijkskerk en staatswezen waren ontegensprekelijk aan elkaar gebonden; niet meer te ontrafelen zonder ganse systeem aan te tasten

Cruciale wending in verhouding Rijk – Kerk

- eeuwigdurende strijd tussen Romeinse adelgeslachten Crescenti en Tusculani

>> paus Johannes XII bedreigd; hij vraagt Otto I om hulp

- 951: belegering van de oude hoofdstad Pavia

>> Otto I laat zich kronen tot ‘koning van de Franken en de Langobarden’

- keizerskroon in ruil voor bescherming Johannes XII ( cf. Pippijn I in 800)

- 962: intocht in de heilige stad, zalving en kroning tot keizer door paus

- na de aftocht sluit Johannes XII een verbond met Otto’s vijanden

>> Johannes wordt afgezet

>> eigen kandidaat Leo VIII wordt verkozen

Pausdom op absoluut dieptepunt

- theologisch stelt het niets voor

- politiek afhankelijk van het keizerschap

Banden met pausdom

worden vernauwd en hergewaardeerd:

- korte termijn; bevestiging greep keizers op de Rijkskerk

- langere termijn: competentieconflicten

( opvijzeling op p. 215 en de context)

Duitse keizers

- oriëntatie van de Duitse keizers op Italië en de oostwaartse expansie

>> overbelasting Rijk door militaire inspanningen zonder veel duurzame resultaten

- 982 (Otto II); nederlaag tegen de Saracenen in Zuid –Italië confrontatie met grote moeilijkheden in Duitsland

Besluit

door de fascinatie van de keizerskroon verwaarlozen de koningen ( van Otto I tot Frederik II ( 1212- 1250) ) hun rol binnen het Rijk

>> middelpuntvliedende krachten krijgen zowel in Duitsland als in Italië alle ruimte

>>> essentiële factor voor het overwicht van het Duitse Rijk in Europa:

- de koningen grondvesten hun macht op die van de kerk

- Kerk was ten nauwste verbonden met Rijk

Systeem

- overheidsfuncties + bezittingen en inkomsten, inclusief militaire, voor bisschoppen en abten

→ Duitse koningen verleenden territoriale vorstendommen aan bisschoppen die zo wereldlijk en geestelijk gezag tegelijkertijd uitoefenen in gebieden die elkaar niet steeds overlapten ( vb. Sticht)

- hooggeschoolde geestelijken aan het hof met functies als kanselier en andere; ook kerkelijke waardigheden zodat zij in naam van het kerkelijk patrimonium hun diensten aan het Rijk konden vervullen

- kerkelijke dignitarissen (d.i...)soms verkozen omwille van politieke trouw i.p.v. hun religieuze kwalificaties

- Duitse koningen = hoogste beschermheren christenheid en actief in ondersteuning kerstening

Priestercelibaat

eigen dynastiek patrimonium onmogelijk door priestercelibaat (<> lekenvazallen);

=> toch ruilrelaties tussen geestelijken en vazallen in de vorm van bescherming, schenkingen en culturele diensten ( vb. communie, huwelijk,...)

>> aanspraak op materiële en persoonlijk weldaden Kerk door belangrijke families

>> prelaten worden machtswellustigen

Aartsbisschoppelijke katheder van Maagdenburg

Duitse missiepost tegen Slavische heidenen

>> samenwerking Kerk en Rijk

>> saamhorigheid van de verschillende volkeren in het Rijk

Bouwkunst

Bouw van grandioze kathedralen:

- kerk van Maagdenburg door Otto I

- kathedraal van Bamberg door Hendrik I

- dom te Spiers door Koenraad II

Ottoonse bouwkunst:

- karakteristiek is de architecturale conceptie; westpartij even zwaar accent als het naar het oosten gerichte koor

- symmetrie van geestelijke en wereldlijke macht tot uiting door twee torens van gelijke hoogte aan elke zijde

- troonzaal boven het westportaal opdat de koning de mis kan volgen in verheven positie (loge)

Organisatie

→ enerzijds verkozen keizerschap op basis van beste militaire prestaties anderzijds tendens koningschap erfelijk

→ vier stamhertogdommen, vermoedelijk ontstaan door territoriale verdediging tegen Magyaren en Slaven, met (gedeeltelijk etnische basis);

- Saksen

- Franken

- Zwaben

- Beieren

Geschiedenis

- 911; Karolingische dynastie sterft uit

- 919- 921; Hendrik de Vogelaar (hertog van Saksen) wordt verkozen tot koning in ruil voor verregaande autonomie voor de Beierse hertog in zijn hertogdom

>> Duits koningschap is verzekerd

>> maar; tegengewicht van de hertogdommen

- 929; Hendrik I laat zoon Otto I erkennen als zijn enige troonopvolger om de continuïteit van hun dynastie te waarborgen tegen rivaliserende hertogen en gefrustreerde familieleden

- Otto I (936- 973)

- Otto II (973- 983)

- Otto III (994- 1002); geboren in 983; tijdens zijn elfjarige minderjarigheid hebben de twee weduwen van de twee voorgaanden samen met de aartsbisschop Willigis van Mainz het regentschap

- traditie van verkiezing wordt uitgehold tot zorgvuldige onderhandelingen, maar de belangrijkste rijksvorsten slaagden er toch in het principe van de koningsverkiezing overeind te houden

- Hendrik II (1002- 1024); verwierf nooit werkelijk gezag in Saksen

- Koenraad II (1024- 1039); bekleedde geen vorstenrang alvorens de Salische dynastie

>> bewijs dat het Duist koningschap zelfs los van etnische basis verankerd was

- familiebanden vormden een essentieel element instrument in de consolidatie van de koninklijke macht (bevoorrechte zonen, huwelijksstrategies,...)

>> persoonlijke machtsuitbouw in plaats van trouw aan de vorst

- 944: Otto I lijft vanuit zijn Hausmacht ( = patrimonium van de dynastie) rest Lotharingen in

>> gebiedsuitbreiding richting Westen

- 1034: inlijving koninkrijk Bourgondië

>> westelijke grens langs de lijn Rhône, Saône, Maas en Schelde

Geografisch

- verschillende entiteiten; naast Germaanstalige volkeren ook Romaanstalige, Latijnse en West –Slavische

>> grote communicatieproblemen

>> culturele verschillen aanwezig; maar beperkt ( Magyaren en Slaven)

- het Rijk is onderverdeeld in ‘Marken’ ( = kolonisatiegebieden); vb. Oostmark, Steiermark; Karintië,...

>> doel; terugdringen Slaven, Magyaren en buitenposten van het Byzantium

- voortdurende strijd tegen rivalen tijdens de 10^e eeuw

>> zwaarbewapende ruiterij verschafte de militaire stootkracht die bij omringende volkeren veel minder ontwikkeld was

Ontwikkeling staatsmacht relatief vroeg

- ontzaglijk territorium

>> invloed op aangrenzende gebieden ( gezien de centrale ligging van het Duitse rijk; grootste deel Europa!)

- ontwikkeling staatsmacht d.m.v. unieke en complexe structuur

- tijdens late ME: onafhankelijke steden worden staatsrechterlijke eenheden binnen Duitse rijk

=> zwaartepunt Karolingisch rijk ligt westelijk; gebied Loire –Rijn

Karel de Grote

vindt ontwikkeling in minst ontwikkelende, minst gekerstende delen; gebied Rijn –Donau

à minder ontwikkeld dan Zuid –en West –Europa omdat zij de effecten van de Romeinse kolonisatie gemist hebben

>> geringe dichtheid bewoning, steden, bisschopszetels en gebaande wegen

Voortdurende beschikbaarheid van krachtige leiders van wezenlijk belang:

- Hendrik I ( 919 – 936): breekt met Frankische traditie van erfdeling (regnum Teutonicorum)

- Ottonen ( 919 – 1024)

- Saliërs ( 1024 – 1125)

- Hohenstaufen ( 1132 – 1254)

Duitse koningen

slagen erin de Karolingische expansie te stoppen, in tegenstelling tot hun West –Frankische tegenhangers:

- Duitse koningen konden rekenen op de overdracht van het keizerrijk (translatio imperii)

- West –Frankische Karolingers missen stevige machtsbasis door feodale machstverbrokkeling

Vanaf XII

heerschappij van de Franse kroon breidt zich uit in alle windstreken

>>> effectieve beheersing van een aanzienlijk territorium die eenheidsstructuur echter blijkt op termijn veel minde diep in de samenleving door te dringen

- heerlijkheden: stabiele verhouding op lokaal niveau

- economische groei

- het uitblijven van grote migraties van buitenaf

- kern: vorstelijke dynastie; zij beheersten de territoria

- een mobiele hofhouding; vazallen en hoge geestelijken in het bezit van machtsmiddelen

- steeds verplaatsende vorst

=> kerkelijke instellingen wezenlijk belang in wereldlijke zaken