• ‘van geest naar lichaam’ via hypofyse
  • hypothalamus  hypofyse  vele andere klieren

• hypofyse delen
  • anterieure hypofyse (adenohypofyse) bestaat uit klierweefsel
  • posterieure hypofyse (neurohypofyse): scheidtoxytocine en vasopressine in bloedbaan af onder neurale controle van de hypothalamus

• hypothalamus kent geslachtsverschillen
  • vrouwen: hypothalamus kent maandelijkse cyclus via hormoonafgifte
  • mannen: SDN (sexual dimorphic nucleus, in de anterieure hypofyse)

- stuurt mannelijke sexualiteit

- groeit door testosteron

• geslachtsontwikkeling in 3e/4e maand van zwangerschap (8 cm, 30 g) (<8-10 weken: embryo, > 8-10 weken: foetus)

• mannelijke foetus
  • SRY gen (Y chromosoom) laat testes ontstaan  testosteron  mannelijke ontwikkeling
  • positieve feedbacklus: testosteron versterkt testosteronaanmaak
  • indien testosteronproductie of -werking wordt geblokkeerd (zoals bij castratie, alcohol, cocaïne, marijuana)  geen mannelijke ontwikkeling

• vrouwelijke foetus
  • geen SRY gen
  • dieronderzoek: bij voldoende testosteron  ook mannelijke geslachtsorganen en mannelijk gedrag (sexueel, agressie, mannelijke interesses)
  • bij onvoldoende oestradiol  wel vrouwelijke geslachtskenmerken, later geen sexueel gedrag

• dus foetus is vrouwelijk ‘by default’; testosteron bewerkstelligt mannelijke ontwikkeling

• SRY gen: buizen van Wolff  testes  testosteron

versterkt de ontwikkeling testes & prostaatklier, bijbal, zaadleider (vas deferens), zaadblaasjes (seminal vesicles) (degeneratie buizen van Müller)

• geen SRY gen: buizen van Müller  baarmoeder, eileiders en bovenste deel vagina (degeneratie buizen van Wolff)

• geslachtsverschillen
  • geslachtshormonen (naast de 3 steroïde werkingsmechanismen): beïnvloeden ook de apopthose  geslachtsverschillen in omvang hersenstructuren
  • Y-genen (de-)selectedren ook andere genen

• androgenen (hogere concentraties bij mannen)
  • belangrijkste: testosteron (ook andere)
  • bv. selectedren genen voor gezichtsbeharing (ook bij vrouwen)

• oestrogenen en een progestageen (hogere concentraties bij vrouwen)
  • oestrogenen: belangrijkste oestradiol (=estradiol, m.n. in vruchtbare vrouwen) ook estriol (zwangerschap), estron (na menopause)
  • progestageen: progesteron
  • bv. selectedren genen voor borstontwikkeling

• organiserend (=permanent) effect: geslachtshormonen beïnvloeden (o.a. prenataal) de ontwikkeling van geslachtskenmerken, bv.
  • verhoogd prenatale testostoron bij meisjes geeft later ‘mannelijk’ gedrag: aggressie, jongensspeelgoed, etc.
  • (schaam-)haar ontwikkelt door testosteron
  • verschillen in de hersenen

• selectedrend (=tijdelijk) effect: tijdelijke respons (tot maanden), bv.
  • verhoogt libido tijdens vruchtbaarheid
  • verhoogt gevoeligheid geslachtsdelen
  • exueel gedrag wordt versterkt (niet veranderd)

• kenmerk: synthese vereist cholesterol, 4 koolstofringen (Fig. 11.1)
  • bv. corticosteroïden, anabole steroïden, cortisol (bij stress), en geslachtshormonen (eierstokken/zaadballen, bijnieren)

• stereoïden hebben 3 werkingsmechanismen (Fig. 11.2)
  • via membraanreceptoren
  • selectedren eiwitten in cytoplasma
  • (de-)activatie van genen