• (zoogdier-) moeders
  • hormonaal: prolactine en oxytocine versterken eerste dagen zorgend gedrag in (onervaren) rattenmoeders (om onervarenheid te compenseren)
  • receptorgevoeligheid verandert in hersengebieden betrokken bij verzorgend gedrag
  • verzorgend gedrag ontstaat bij ratten ook na 6 dagen zonder bevallen te zijn
  • feromonen van jongen versterken aggressief gedrag bij anderen tenzij deze aan hun geur gewend is (zoals de eigen moeder)  afstoting door anderen

• (zoogdier-) vaders
  • meeste diersoorten: niet betrokken bij verzorging
  • sommige diersoorten (o.a. vissen, vogels): ook toename m.n. prolactine (en oxytocine)

• algemeen
  • mens & dier: instinctief gedrag (voortplanten, zorgen, ook eten) omdat het ‘prettig’ is
  • bij mensen hebben hormonen hebben een kleiner effect dan bij dieren

• ovulatie (periovolutaire periode, ca. 14 dagen voor menstruatie)
  • maximale vruchtbaarheid
  • gedrag

- groter libido

- snellere discriminatie geslacht (van foto’s)

- voorkeur voor meer mannelijke gezichten (bij niet-pilgebruikers); direct voor/tijdens menstruatie (luteale fase): voorkeur voor meer vrouwelijke mannengezichten

• de anticonceptiepil
  • bevat oestrogenen en progesteron
  • dubbele werking (combinatie pil)

- inhibeert FSH en LH productie  geen ovulatie (geen eitje)

- verstevigt uterusslijm  moeilijkere toegang tot uterus voor spermacellen en moeilijkere innesteling eitje

• testostoron verhoogt (ook bij vrouwen) libido
• oxytocine (hypofyse): weeën, melkproductie, band (met kind, partner)
  • productie versterkt door orgasme

• hypofyse – hypothalamus – eierstokken
  • regelen samen de menstruele cyclus
  • hypofyse: follikelstimulerend hormoon (FSH): groei van follikel in eierstok

follikel produceert oestradiol

anterieure hypofyse produceert luteïniserend hormoon (LH)

FSH & LH: follikel laat het eitje los (ovulatie)

• rest v.d. follikel (= ‘corpus luteum’) produceert
  • progesteron

- bereid uterus voor: slijmvlies

- stopt LH productie

• zonder bevruchting: menstruatie = uitscheiding van het slijmvlies (kost ca. 50-150 ml bloed)
• bevruchting: oestradiol & progesteron productie stijgen

• geslachtshormonen (algemeen)
  • vergroten de gevoeligheid van de geslachtsdelen
  • beïnvloeden menselijk sexueel gedrag (minder dan bij dieren)
• testosteron
  • concentratie correleert met opwinding, zoeken sexpartners
  • hoogste concentratie ~ 15-25 jaar
  • verkrachters hebben geen abnormaal hoge concentraties maar concentratieverlaging helpt wel (beweging, dieet: niet
• erectie
  • testosteron stimuleert stikstofoxide (NO) in hypothalamus en penis  ontspant/spant circulatiespieren in de penis  versterkte bloedtoevoer, verminderde bloedafvoer
• impotentie (erectiele disfunctie)
  • bij 16% van de mannen boven de 18; 50% boven de 70
  • niet vanwege afwezigheid testosteron (injecties kunnen wel sexueel gedrag stimuleren)
  • veelal slechte bloedcirculatie, neurologische problemen, drugs/medicijnen (bv. tegen hoge bloeddruk), stress (zelfvertrouwen)
  • behandeling impotentie

- pillen: viagra (sildenafil) verlengt effect van NO (maar vergeet behandeling bij slechte bloedcirculatie niet)

- injecties: o.a. papaverine (vasodilatatie)