Armoede vormt misschien wel de belangrijkste sociale en economische invloed op de gezondheid. Er kan worden verwacht dat mensen in ontwikkelingslanden significant korter leven dan mensen in de rijkere, ontwikkelde landen. Dit wordt deel door omgevingsfactoren veroorzaakt, deel door economische en sociale factoren.

Zelfs bij de rijken komen gezondheidsverschillen voor

Binnen geïndustrialiseerde landen bestaat er een lineair verband tussen inkomen en gezondheid. Maar ook tussen opleiding en gezondheid bestaan verschillen, niet alleen voor volwassenen, maar ook voor hun kinderen.

Verklaringen voor ongelijkheid m.b.t. gezondheid tussen sociaaleconomische klassen

Er zijn verklaring die de verantwoordelijkheid toeschrijven aan het individu als gevolg van het eigen gedrag. Andere verklaring is dat het behoren tot een bepaalde sociale klasse op zichzelf een directe invloed op de gezondheid kan hebben. Er zijn ook aanwijzingen van genetische en neurobiologische aard gevonden.

Voor gezondheidsverschillen wordt dus een sociale verklaring tegenover een meer individuele verklaring geplaatst. Bij de sociale verklaring wordt gesteld dat een lage SES gezondheidsproblemen veroorzaakt. Bij het tegenovergestelde standpunt veroorzaken de gezondheidsproblemen een lage SES. Uit onderzoeken komt naar voren dat de SES overwegend als oorzaak wordt beschouwd en niet als gevolg.

Mensen uit de lagere SES klassen vertonen vaker ongezond gedrag en vertonen meer gedraging die schadelijk zijn voor de gezondheid. Waarom doen ze dit? Gebrek aan kennis in niet de oorzaak, maar ze lijken minder bereid te zijn om naar deze informatie te handelen. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat het gebrek aan kansen en de dagelijkse stress kunnen leiden tot een hoge mate van risicovol gedrag zodat ze de dag kunnen doorkomen.

In maatschappijen waar de inkomstverschillen het kleinst zijn, is de gezondheid van inwoners het beste. Gecorreleerd aan economische ongelijkheid zijn psychiatrische problemen, vetzucht, cardiovasculaire aandoeningen, achterstanden in onderwijs, verslaving, tienerzwangerschappen en verwaarlozing van kinderen. Een mogelijke verklaring is aangeleerde hulpeloosheid. Dit ontstaat als mensen het idee hebben dat ze geen invloed hebben op met name aversieve gebeurtenissen in hun leven. In een ander onderzoek komt naar voren dat de teleurstelling van jongeren van het niet mee kunnen komen met leeftijdsgenootjes en sociale vergelijking belangrijke risicofactoren zijn.

Een andere verklaring voor verschillen in de gezondheid onder sociale klassen is dat mensen uit lagere sociaaleconomische klassen in veel hogere mate worden blootgesteld aan een omgeving die schadelijk is voor de gezondheid (werken vaker op een bouwplaats, wonen in huizen van slechtere kwaliteit). Mensen met lagere status zijn meer stressgevoelig. Zeggenschap verhoogt het geluksgevoel via hormonen als oxytocine en dopamine. Het gaat waarschijnlijk om de vergelijking met anderen -> sociale vergelijking. Dit bepaalt voor een deel het gevoelde welzijn en heeft ook een belangrijk emotioneel component -> zelfwaardering.

Door een lage SES in combinatie met een gebrekkig systeem van sociale ondersteuning kan het risico op ziekte significant worden verhoogd.

Waar we wonen (omgevingsfactoren, culturele en sociale factoren) heeft een even grote, of zelfs een groter invloed op ons risico op ziekte, als onze leefwijze.

Bewijs voor verschillen in gezondheid

Er zijn duidelijke gezondheidsverschillen in hele bevolkingsgroepen zowel tussen verschillende land als binnen landen zelf. Met enkele uitzonderingen geldt dat een bevolking van een land langer leeft naarmate het land rijker is. Verschillen in macht, geld en middelen staan aan de basis van gezondheidachterstanden. Ze bepalen de omgeving waarin mensen worden geboren, opgroeien, leven, werken en ouder worden -> ‘social determinants of health’.

• De maatschappelijke determinanten van gezondheid à De positie op de sociale ladder is afhankelijk van de sociaaleconomische positie, etniciteit en geslacht van een persoon.
• Macht, geld en middelen (oftewel SES) etniciteit en geslacht à SES wordt uitgedrukt in opleiding, beroepstatus of inkomen. D.m.v. opleiding worden bepaalde vaardigheden en kennis opgedaan die de gezondheid bepalen. Het beroep is belangrijk voor de plaats op de sociale ladder. Etnische verschillen in gezondheid zijn het gevolg van discriminatie en sociale uitsluiting. De lagere SES van vrouwen en hun gebrek aan middelen veroorzaakt gezondheidsachterstanden.
• De omgeving waarin mensen worden geboren, opgroeien, leven, werken en ouder worden à Dit heeft invloed op de leefstijl van mensen; het vormt de schakel tussen de ongelijke verdeling.
• Fysieke omgeving en materiële omstandigheden à Woonomstandigheden zijn van invloed op status en vermogen en vertalen zich op die manier in gezondheid (bijv. slecht geïsoleerde woning). De materiële levensstandaard bepaalt of mensen zich gezond voedsel of warme kleding kunnen veroorloven.
• Sociale omgeving en psychosociale omstandigheden
• Gezondheidszorg à De toegankelijkheid en kwaliteit van de geboden zorg aan verschillende sociaal economische en etnische groepen heeft rechtstreeks effect op de gezondheidsachterstanden. Toegankelijkheid van de Nederlandse gezondheidszorg is goed.
• Leefstijl en stress à Gezondheidsachterstanden zijn deels het gevolg van verschillen in leefstijl en gedrag tussen de sociaaleconomische en etnische groepen (bijv. mensen met lager opleidingsniveau blijken vaker te roken). Door bijv. werkloosheid ontstaan schulden wat weer leidt tot stress.

De welvaart stijgt, maar de relatieve ongelijkheid tussen mensen wordt steeds groter. Succes of falen wordt in een ik-maatschappij steeds meer zaak van het individu vergeleken met de wij-samenleving van de jagers en verzamelaars. De hoeveelheid sociale stress neemt daardoor toe, ondanks de welvaart -> de hersenen zijn zeer gevoelig voor sociale uitsluiting en sociale verschillen. Dit is misschien een verklaring voor het feit dat verschillen in SES zo’n invloed kunnen hebben op gezondheid.

Empirisme: komt voort uit de denkwijze dat alle kennis d.m.v. zintuiglijke waarneming kan worden verkregen.

Wat is het verband tussen psychologie en gezondheid?

Aan de hand van een psychologische benadering kan bijvoorbeeld worden verkaard waardoor sommige mensen emotioneel goed lijken te reageren op een slechte gezondheid en anderen niet. De belangrijkste doelstelling van de gezondheidspsychologie is het ontwikkelen van een inzicht in de biopsychosociale factoren die belangrijk zijn voor:

• De bevordering en het in stand houden van de gezondheid
• Het verbeteren van de systemen voor gezondheidszorg en het gezondheidsbeleid
• De preventie en behandeling van ziekte
• De oorzaken van ziekte; bijv. risicofactoren en kwetsbaarheid

Gezondheidspsychologie heeft verschillende contrasten met andere populaire disciplines:

• Medische psychologie: gebaseerd op een mechanistisch medisch model -> een achterliggende beperking veroorzaakt een symptoom waarvoor behandeling nodig is om de

normale gezondheid te herstellen.

• Gedragsgeneeskunde: wordt gebruik gemaakt van uiteenlopende gedragswetenschappen in relatie tot lichamelijke aandoening, waaronder psychologie, sociologie en gezondheidsonderwijs. Het onderzoekt de ontwikkeling en integratie van gedragsmatige en biomedische kennis en technieken die relevant zijn voor ziekte en gezondheid. Het wordt niet alleen toegepast op behandeling, maar ook op preventie en revalidatie. Dankzij de gedragsgeneeskunde is het standpunt verspreid dat de geest een directe invloed uitoefent op het lichaam.
• Psychosomatische geneeskunde: dit betekent dat de geest en het lichaam beide zijn betrokken bij ziekte, en wanneer niet gemakkelijk een organische oorzaak word gevonden, kan de geest de oorzaak zijn van een lichamelijke reactie. Ziekten zonder aanwijsbare, lichamelijke oorzaken worden psychogeen genoemd.
• Medische sociologie: probeert gezondheid en ziekte te begrijpen op basis van verschillende sociale factoren die op mensen van invloed kunnen zijn.
• Gezondheidspsychologie: biologische, sociale en psychologische factoren. Het wordt bekritiseerd doordat dit vak te individualistisch van aard is. Er hebben zich vier benaderingen voor gezondheidspsychologie ontwikkelt:
  - Klinische gezondheidspsychologie
  - Gezondheidspsychologie m.b.t. de volksgezondheid
  - Gezondheidspsychologie van bepaalde groepen
  - Kritische gezondheidspsychologie (zie hieronder)
• Kritische gezondheidspsychologie: kritische gezondheidspsychologen betogen dat het biopsychosociale model duidelijker van het medische model dient te worden onderscheiden, vooral m.b.t. de ontwikkeling van het sociale component. Door de nadruk op individuele gedachten, gevoelens en handelen wordt de rol afgezwakt die de maatschappij en de politiek spelen in onze menselijke ervaring van gezondheid en ziekte -> meer aandacht nodig voor context en cultuur.