De invloed van de evolutieleer was niet alleen zichtbaar in het functionalisme, maar ook op een ander gebied van de psychologie. Uit het idee dat de mens uit de dier ontwikkeld zou zijn, ontstond de vergelijkende/dier-psychologie. Tegen het einde van de 19e eeuw begonnen honden, katten, kippen en ratten de psychologische labaratoria te bevolken. Thorndicke liet dieren los op een ‘puzzlebox’. Ze moesten aan een touwtje trekken om bij het voedsel te komen. Dieren bleken niet te denken en te redeneren, maar volgens trial-and-arror te leren. Dit proces verloopt automatisch.

Het idee over reflexen veranderd. Reflexen vinden plaats in een hoger niveau van de cortex dan gedacht werd, en kun je ook aanleren. Het idee is dat gedrag ontstaat op basis van reflexen, en dus ook aanleerbaar is.

Rond dezelfde tijd deed Pavlov onderzoek naar de speekselreflex bij honden. Hij kwam erachter dat de honden al begonnen te kwijlen (respons), als hij alleen maar aan kwam lopen met bakjes eten (stimulus). Hij bedacht dat hij de stimulus kon veranderen in allerlei andere stimuli, en dat dat nog steeds dezelfde respons zou opleveren. Dus, als hij altijd eerst een bel zou luiden, en direct daarna het voedsel gaf, zouden de honden op een gegeven moment alleen al bij het geluid van de bel beginnen te kwijlen. Dit noem je een geconditioneerde reflex.

Watson (beinvloedt door het positivisme) introduceerde het behaviorisme. De psychologie moest volgens hem bestuderen wat zichbaar is: het gedrag. De methode om dit te onderzoeken is observatie. De behaviorist ziet het bewustzijn als een black box: dit kan niet geobserveerd worden en is daarom geen object van studie.

Volgens Watson zijner drie oorspronkelijke emotionele reacties: woede, liefde en angst. Angst in bepaalde situaties komt door gewoontevorming, dit is aangeleerd, geconditioneerd gedrag. Watson demonstreerde dit door een experiment: Little Albert. Albert was 9 maanden oud, en aan hem werden een hond, een konijn, een aap en maskers getoond. Hij gaf hier geen reactie op. Wel schrok hij erg als er met een harde klap een hamer op een stuk ijzer werd geslagen. Door dit harde geluid te combineren met de voorwerpen, werd Albert hier uiteindelijk bang voor.

In Amerika was het Duitse experimentalisme bekend onder de naam structuralisme. Titchener was een structuralist. Hij zocht met behulp van de Duitse methode (introspectie en psychofysische experimenten) naar de inhoud van het bewustzijn.

Titchener wilde de elementaire zintuiglijke gewaarwordingen catalogiseren. Hij gaf een lijst met aantallen van deze elementaire gewaarwordingen. Dit waren niet meer verder te analyseren elemeneten, die door hem en zijn medewerkers na zorgvuldige introspectie waren ontdekt.

Titcherner waarschuwde voor de ‘stimulus error’. Door associatie zou je dingen aan elkaar koppelen die niet perse bij elkaar horen. In zijn experiment gebruikte hij dan ook alleen maar mensen die zeer geoefend waren in introspectie, dit zorgde ervoor dat de stimulus error weggenomen werd. Nadelen introspectie:

- is eigenlijk retrospectie, omdat je terugkijkt naar wat je even terug hebt ervaren
- introspectie is niet hetzelfde als bewustzijn
- introspectie interfereert met bewustzijn

Titchener’s psychologie was niet erg geliefd in de VS. De Amerikanen zagen meer in een toepasbare psychologie, die oplossing bood voor maatschappelijke problemen als immigranten, stedelijke expansie, massaproductie etc.

Functionalisme was populairder. Het woord ‘functie’ werd op 2 manieren gebruikt:

- functie van bewustzijn: aanpassing (geinspireerd door de evolutietheorie)
- functie van psychologie als wetenschap: toepassing

James is de belangrijkste functionalist. Hij bouwt voort op Bain, die psychische verschijnselen classificeert in thoughts, feelings en volitation (wilsactiviteiten). James legt vooral de nadruk op volitation, de actieve kant van het bewustzijn. Waar Titchener en Wundt de nadruk legden op de inhoud van het bewustzijn, richt James zich op het gedrag en de functie van het bewustzijn.

James sprak over de stream of consciousness: elke gedachte van deze stroom maakt deel uit van een persoonlijk bewustzijn en verandert steeds en voelen we voortdurend. Een gedachte of een gevoel keert nooit op dezelfde manier terug.

Een ander kenmerk van het bewustzijn is het verschijnsel van selectieve aandacht: het richten van aandacht op bepaalde dingen in je omgeving. Het bewustzijn is een evolutionair aspect, het is erbij gekomen om te zorgen dat de mens beter kan overlegen. Het heeft dus een survival value.

James had ook een vernieuwde visie op emotie. De James-Lange theorie stelt dat emoties worden veroorzaakt door fysiologische veranderingen. Dus we rennen niet weg omdat we bang zijn, maar je rent weg en ervaart dan pas het angstige gevoel.

Steeds bleef reflexologie een belangrijk onderwerp in de psychologie. Er werd vanuit gegaan dat een bepaalde stimulus een bepaalde respons zou veroorzaken (S->R). De functionalist Dewey had hier kritiek op. Volgens hem kon je gedrag niet in S en R ontleden, maar is het een continu samenhangend thought en action proces. Er is hierbij sprake van een cyclus

3 kenmerken functionalisme:

• bestudeert activiteiten van het bewustzijn in reele omstandigheden
• is niet alleen geinteresseerd in psychische activiteiten opzich, maar meer als onderdeel van de evolutie (dingen die ontstaan uit evolutie hebben een functie)
• geen voorkeur voor het psychische of fysische, wil de samenhang tussen deze twee juist bestuderen

De evolutietheorie zorgde voor nieuwe opvattingen over de ontwikkeling van de mens en de maatschappij, en had dus ook invloed op de psychologie. De twee belangrijkste evolutietheorieen:

• Lamarck: evolutie is doelgericht, er wordt geevolueerd naar soorten die steeds beter zijn. De mens is hierbij het meest perfecte wezen. Aangeleerde eigenschappen zijn overerfbaar
• Darwin: evolutie is niet doelgericht, variaties zijn toevallig. Evolutie door natuurlijke selectie. De mens is uit de dier ontwikkeld (continuiteit)

De theorie van Darwin was het meest populair. Hieruit ontstond het sociaal darwinisme (onden invloed van Spencer). Dit was een maatschappijvisie die ervan uit gaat dat evolutie dankzij ‘surivival of the fittest’ de maatschappij versterkt. Overheidsbemoeienis moest dan ook beperkt worden, om het individu dan het beste zijn eigen vermogens kan ontwikkelen.

De evolutietheorie heeft veel invloed gehad op de Amerikaanse psychologie.

Vanuit de romantiek en het vitalisme ontstond een grote interesse voor begrippen als samenhang, gehelen, organisme en organisatie. Hieruit ontstond de Gestaltpsychologie. Het idee was dat de mens waarnam in gehelen (Gestalten). Dit geheel is meer dan de som der delen. Bij waarneming speelt de context een belangrijke rol. Een voorbeeld hiervan is de Muller-Lyer-illusie. Als je alleen de lijnen ziet, lijken ze gewoon even lang, maar zodra de hoekjes aan het einde worden toegevoegd (context), lijkt de onderste lijn langer.

Ook het phi-fenomeen is typisch voor de Gestaltpsychologie. Hierbij worden twee strepen die van elkaar gescheiden zijn na elkaar op, en wekken zo de illusie van beweging in de richting van het tweede licht. De

Gestaltpsychologie zagen hierin een bevestiging van het principe van isomorfisme. Dit is het idee dat een patroon van prikkels dat wordt waargenomen in structureel opzicht correspondeert met een soortgelijke toestand of patroon in de hersenen.

Ook het figuur-achtergrond principe is bekend: denk maar aan de vaas met de twee gezichten. Een ander populair geworden term is Gestalt-switch, die wordt gebruikt wanneer je, van het ene moment op het anderen, in hetzelfde plaatje of in dezelfde situatie verschillende beelden of vormen (Gestalten) ziet.

Volgens de Gestaltpsychologen waren er vier organisatie principes van waarneming:

- proximity: nabijheid
- similarity: vergelijkenis
- closure: omsluiting
- pragnanz: je zoekt altijd ergens een vorm in, ookal is de stimuli zelf nogal rommelig