De politieke geschiedenis tussen 1000 en 1300 is een compleet onoverzichtelijk lappendeken van gebieden en gebiedjes. Deze versnippering is ontstaan door dynastieke politiek en toeval. Een aantal van deze gebiedjes konden groter worden en werden zo landsheerlijkheden. De macht wordt er gekenmerkt door de overlevingskracht van centraal gezag, de verhouding in de verschillende gebieden tussen de landsheer, adel en stedelijke top en de samenwerking of tegenstelling tussen de verschillende gewesten onderling.

In deze periode kende de economie aanvankelijk een laagconjunctuur, dan kwam er een stijging die alweer gevolgd werd door een daling. De politieke verhoudingen hingen samen met economische en sociale veranderingen: In de economie was er een toenemend belang van handel en ambachtelijke nijverheid en bovendien kreeg de stad een grotere betekenis dan het platteland; Op monetair vlak werd er meer en meer betaald in geld; op sociaal vlak was er een overgang van horigheid naar relatieve vrijheid. Bij heel deze verandering waren drie soorten deelnemers betrokken. Enerzijds waren er de landheren. Zij behoorden tot een hoge adellijke familie en hadden de titel van graaf of hertog. Ze hadden onafhankelijke landsheerlijkheden en ze waren aan de vorst enkel gebonden door rituele trouw, ze waren hem verder geen rekenscha verschuldigd. Anderzijds was er de kleine adel. Deze groep bezat een of meer dorpen en streed voortdurend om meer macht. Als laatste groep was er de stedelijke burgerij die ontstond door de groei van steden en ze deed aan andere activiteiten dan aan landbouw.

Tussen de 11^de en de 13^de eeuw ondergingen de Nederlanden een metamorfose op politiek, economisch, demografisch en religieus vlak? Door de politieke versnippering konden en aantal feodale heren centraal gezag verwerven en zij werden landsheren. Er kwam bovendien een groei van de steden door de toename in handelsvolume en bevolkingsstijging. In de kerk kwamen er onder impuls van Gregorius VII hervormingen en de kerk werd een functionele organisatie. Het cultureel monopolie van de kerk werd echter doorbroken door de opkost van de burgerij.

Er zijn zeer weinig bronnen overgeleverd uit de vroege middeleeuwen, en de overgeleverde zijn weinig representatief. Na het uiteenvallen van het Karolingsche Rijk herstelden bepaalde gebieden zich, maar de Lage Landen niet. Rivieren zorgden wel voor een bindende rol binnen het gebieg, hoewel de Nederlanden door de politieke evolutie gemarginaliseerd raakten tussen Frankrijk en het Duitse Rijk. Daardor konden er machtige landsheerlijkheden ontstaan. West-Francië werd verbrokkeld door de feodaliteit, waardoor bijvoorbeeld Vlaanderen zijn macht kon vergroten. Dit gebeurde eerst naar het zuiden, tot aan Amiens, en later naar het oosten.

Over de Schelde was immers veel gebeurd. In 911 waren de Karolingers uitgestorven en de hertogen van Frankenland (één van de vier stamhertogdommen) werden koning. De Ottonen probeerden met de “Rijkskerk” (het geven van bestuur van wereldlijke territoria aan geestelijken) de verbrokkeling van het feodalisme tegen te gaan. Door hun tegenwoordigheid als Roomse keizers, schonken de Duitse koningen veel aandacht aan hun positie in Italië. Daardoor kon de verbrokkeling binnen Duitsland voortduren, en duurde het tot de 19^e eeuw voor de Duitse eenmaking een feit was. Lotharingen kende geen etnische identiteit, en pogingen om het als een apart koninkrijk te laten voortbestaan mislukten. Otto I benoemde zijn broer, aartsbisschop van Keulen, tot hertog van Lotharingen (953). Na zijn dood werd het gebied in twee delen opgesplitst: Opper-Lotharingen (het huidige Franse Lorraine) en Neder-Lotharingen (grofweg de Nederlanden ten oosten van de Schelde). De plaatselijke adelijke families verzetten zich tegen keizerlijke inmenging, en zorgden voor nog minder interne samenhang.

Vier aspecten verdienen verdere nadruk.

- economie: grond is macht. Afgezien van een kleine handel in luxeproducten over lange afstand, was de economie beperkt tot de landbouw. In bepaalde gebieden ontstond het domoniaal systeem (hofstelsel): afhankelijke boeren bewerkten de grond van een heer, en kregen in ruil vruchtgebruik over een hoeve. Dit systeem verankerde de boeren sociaal, en later ook juridisch.

- sociale verhoudingen: Karel de Grote en zijn zoon stonden onder de invloed van kerkelijke raadgevers. Het streven naar eenvormigheid was een belangrijk kenmerk: actieve wetgeving met de capitularia, controle op het lokale bestuur, en de territoriale indeling in gouwen (pagi) met en gouwgraaf aan het hoofd.

- religie: ook een streven naar eenvormigheid. In de kloosters werd overal de Regel van Benedictus ingevoerd. Voor de stadsclerus was er de minder strenge Regel van Augustinus. Er was geen scheiding tussen kerk en staat, en de koning of keizer had de hand in kerkelijke en religieuze zaken.

- cultuur: deze was elitair. Versierde handschriften werden geproduceerd, een “tekstkritische” uitgave van de bijbel werd uitgegeven, en de eenvoudige karolingische minuskel moest de kennisoverdracht versnellen.

De inzet was echter groot en de beschikbare middelen beperkt en de tijd veel te kort. We kunnen nog het beste spreken van “de ontgoochelde hoop van de Karolingen”.