Fysieke opbrengst per hectare, maar ook de opeenvolging van de zaaigewassen, afgewisseld met ‘braak’
(enkel bewerkt, en dus geploegd) en ‘dries’ (gewoon laten liggen, zonder te ploegen, meestal gebruikt als
weide voor het vee. Tegenwoordig worden deze methodes niet meer gebruikt, door het gebruik van
kunstmatige meststoffen is de nood aan recuperatie van de grond minder groot.
Als we de demografie grafisch voorstellen, zien we een lange stijgende lijn, ondanks de aanwezigheid van
golvende bewegingen in de economie (Kondratieffgolven). De economie en de demografie vallen dus
deels samen.
Na de Romeinse fase zien we een B-fase in de demografie, ondanks het feit dat er een volksverhuizing
van de stammen gaande is. Bij de Karolingische tijd zien we dan weer een A-fase. Henri Pirenne zegt dat
dit komt door het economisch stilvallen van het Middellandse Zeegebied na de Arabische overheersing,
waardoor Europa op zichzelf gewezen was, en weer achterlijk werd. Het is bewezen dat dit geen waar is.
In de veertiende eeuw is er dan weer een agrarische en demografische crisis door de
structuurverandering. In de zestiende eeuw is er groei tot aan de godsdienstoorlogen, waarna er een
contractiefase volgt die het sterkst is tot 1720. Vanaf de 18e eeuw is er dan een onafgebroken groei, tot
aan de Franse Revolutie. Vanaf de 19e eeuw zien we dan een loskoppeling van de demografie en de
economie.
De gevolgen van een neergaande demografie zijn de zogenaamde ‘lost fields’, ‘lost villages’ en ‘deserted
villages’. In Duitsland spreekt men van “Flurwüstungen” versus “Dorfswüstungen”. 30 % van de dorpen
zal verlaten worden in middeleeuwen, en in nog meer gevallen worden enkel de velden verlaten.
In de literatuur is er sprake van een “Western European marriage pattern” (Hajnal). Dit houdt in dat er
laat en weinig gehuwd wordt. West-Europa onderscheidt zich hierin van de rest van Europa. Dit WEMP
ondergaat wel grote golfbewegingen, omdat het in relatie staat met de economie. Hoe slechter het gaat
met de economie, hoe minder er gehuwd wordt, als een vorm van geboortebeperking (cfr. Preventive
checks). Het late huwelijk was geen bewuste keuze, men wou zo vroeg mogelijk trouwen, maar de
levenscyclus en de economische situatie moesten uiteraard gunstig zijn. Dit komt voort uit het nucleaire
gezin, men kan pas een gezien starten als men over grond, een huis en het nodige materiaal beschikt. De
rijkdom van een gezin gaat ook mee met die levenscyclus: als er meer jonge kinderen zijn, is er meer
kapitaal nodig en voorhanden. Als die kinderen dan het huis uitgaan, krijgen ze een deel van het kapitaal
mee, waardoor het kapitaal van het oorspronkelijke gezin vermindert.
Mortaliteit
De mortaliteit is een eerste onderdeel van de demografie. Men heeft cijfers en bronnenmateriaal vanaf
de crisis van de 13e-14e eeuw, en op basis van de antropologie en de archeologie. Zou zo de
Vroegmiddeleeuwse mens groter geweest zijn dan de laatmiddeleeuwse.
Binnen de abnormale mortaliteit vallen er 3 factoren te onderscheiden: ziektes, oorlogen en
hongersnood.
A. Ziektes
De pest is na 550 jaar terug van weggeweest. Er is een grote epidemie van 1347 tot 1352,
waarna de ziekte endemisch en minder sterk zal terugkeren tot in 1669. In Vlaanderen zouden ter
rond 1400 ongeveer 50 mannen per 1000 aan sterven. Er zijn verschillende soorten. De builen- en
longpest wordt overgedragen door vlooien op knaagdieren, die overspringen op mensen van de
huisratten. De aanwezigheid van ratten stond evenwel niet gelijk aan de aanwezigheid van de
pest. Een gebrek aan hygiëne zou de overdracht makkelijker maken. Endemische aanwezigheid
betekent dat de ziekte aanwezig blijft in de bevolking en af en toe eens opduikt als een epidemie.
De grootste epidemie was de eerste, halverwege de 14e eeuw. Ondertussen weet met dat de oude
veronderstelling dat de Nederlanden enkel getroffen werden door de echo’s fout is: ook de eerste
epidemie woedde in volle kracht.
Anders nog:
Middeleeuwen Pest, tyfus, dysenterie
15e- 16e eeuw Tyfus, syfilis, pest
17e eeuw Dysenterie, pest
18e eeuw Tyfus, dysenterie, pokken
19e eeuw Tyfus, cholera, tuberculose
20ste eeuw Griep, tuberculose, aids
B. Oorlogen
De oorlogen in de Middeleeuwen en Vroegmoderne Tijd waren vaak geen open conflicten, maar
onrechtstreekse daden, een beetje guerilla-achtig. Zo vernielde men bestaansmiddelen door ze te
verbranden of te verzuipen. Dit zorgde voor armoede. Pas vanaf de 18e eeuw zouden de grote legers
overstappen op de grote veldslagen.
Vaak zouden oorlogen leiden tot grote migratiegolven, met een stadsvlucht. Door het vele volk in de
steden zouden epidemieën uitbreken, waaraan meer slachtoffers bezweken dan aan de echte
oorlogsdaden. Hierdoor zouden ook de nataliteit en nuptialiteit dalen.
C. hongersnoden
Vroeger dacht men dat hongersnoden vooral uitkwamen uit de beperkte productiemogelijkheden, maar
nu beseft men dat dit niet de hoofdreden is. Het uitbreken van oorlogen had veel meer invloed, net zoals
de speculatie op prijzen: door het inslaan van graan om te speculeren, krijgt men een schaarste,
waardoor de prijzen stijgen. Ook misoogsten door overvloedige regen komen vaak voor. Als er al een
tekort was, gingen de speculanten nog meer graan vasthouden, waardoor de prijzen nog meer stegen.
Gent was zeer sterk in de graanhandel, samen met de beenhouwerij en de lakens was het de pijler van
de Gentse welvaart. De graanhandel werd vooral bepaald door de korenmarkt. Al in de 13e eeuw kende
men silo’s, deze werden spijkers genoemd. Gent lag op de belangrijke verkeersas, aan de kruising van
Schelde en Leie, waar veel van het Noord-Franse graan toekwam. Gent had het stapelrecht voor graan,
en verplichtte ieder passerend schip om een deel van het graan te verkopen op de Gentse korenmarkt,
voor ze door mochten varen. De prijs van graan kon enorm variëren, vooral vlak voor de oogst waren de
prijzen het hoogst.
D. Hygiëne
Vanaf de 19e eeuw zien we een daling in de sterftecijfers. Dit heeft deels te maken met de opkomst van
de hygiënistenbeweging, die de aanzet geeft naar de moderne mortaliteit.
De long run (over de eeuwen heen) is heel erg belangrijk, omdat sommige zaken niet onmiddellijk
zichtbaar zijn. De economie is ook gekoppeld aan de politiek, de maatschappij, de mentaliteit en veel
meer.
De landbouw is zeer belangrijk in het Ancien Regime. De hedendaagse nadruk op handel is er pas
gekomen in de late 19e eeuw, tot dan had de maatschappij vooral een rurale inslag, wat meer betekent
dan enkel de landbouw op het platteland.
Conjunctuur komt van conjungere, samenbrengen. De conjunctuur wordt vooral bepaald door de
politieke situatie, de prijzen en lonen, de vraag (demografie en welvaart, zeer moeilijk te bepalen) en het
aanbod (vanaf de productiezijde). Vroeger liepen de demografie en de conjunctuur grotendeels gelijk.
Daarnaast is de economische structuur ook van belang.
Vanaf het midden van de 17e eeuw zou er een toenemende vraag komen naar koloniale goederen en
luxeproducten door de grotere toegankelijkheid, onder meer de dalende prijs. Daarnaast ziet men de
opkomst van modeartikelen: de productie wordt gestandaardiseerd, maar de goederen blijken minder
duurzaam. De consumptierevolutie komt er ook door de inspanningen van de kleinhandel: het is de
ontstaansperiode van winkels en reclame. In tegenstelling tot vroeger zal men niet meer zelf de
noodzakelijke goederen maken (zelfvoorziening), maar ze gewoon aankopen op de markt. Dit wordt
door J. de Vries de revolutie van de vlijt genoemd: men ziet ook een stijging van de loonarbeid.
Het mercantilisme was het streven van een land naar een positieve handelsbalans. Dit kon enkel door
meer te exporteren dan te importeren. Men besefte echter niet dat handel een zero sum game was,
waardoor er hevige concurrentie en handelsoorlogen uitbraken. Het mercantilisme zorgde wel voor
hogere staatsinkomsten door tollen en importtarieven. De staat zou ook de nijverheid beschermen en
stimuleren, onder andere via manufacturen.
Na de Opstand zou Amsterdam de positie van Antwerpen als internationaal handelscentrum overnemen.
Men zou ook de focus verleggen naar andere markten, met het ontstaan van de VOC (1602) en de WIC
(1621). Hierdoor werd een militaire steun gegarandeerd bij economische projecten. De Baltische handel
zou wel nog steeds de moedernegotie blijven. In Engeland zouden er ook verschillende compagnieën
ontstaan, die het Nederlands monopoly vanaf 1650 zouden uithollen, met politieke middelen zoals de
Akte van Navigatie en de handelsoorlogen, maar ook door een interne economische reorganisatie. De
nationale markt zou ontstaan.
De verschillende Engelse handelcompagnieën tijdens 16e eeuw: Muscovy Company (1555) Eastland
Company: 1579, Spanish Company: 1577, Turkey Company: 1581, Barbary Company: 1585, 1588: Guinea
Company 1600 East India Company (EIC)
Vanaf de 15e eeuw begint Portugal Afrikaanse kust en Atlantische eilanden te verkennen. Het resultaat
hiervan is handel in goud, suiker, ivoor, malaguetta-peper, slaven. Vanaf 1500 worden specerijen via
Antwerpen geïmporteerd vanuit India. Vanaf 1523 komt dan de Spaanse Amerika-handel goed op gang:
men importeert goud, zilver en cochenille. Vanaf de 17e eeuw komt dan de Atlantische driehoekshandel
met zilver, suiker, katoen, tabak en koffie, nijverheidsproducten en slaven op gang, aangevuld met textiel
en specerijen uit Azië.
Volgens Braudel ontstaat er een economie monde, hoewel er al voordien een wereldeconomie was met
als kern de islamwereld (J. Abu Lughod: Before European hegemony). Wallerstein zou later zeggen dat
het ‘modern World system’ ontstaat. Zeker is dat er een blijvend belang is van de (inter)regionale
handel door een vergroting van het volume. Daarnaast ontstaat er ook een handelskapitalisme.
