A. Kenmerken

Formele kenmerken

• Impressionistische stijl: streven naar persoonlijke en suggestieve stijl, gebruik van plastische en muzikale effecten om impressies dichter gestalte te geven. → zintuiglijke effecten
• Centraal: symbolen: dichter wil realiteit achter of boven zintuiglijke werkelijkheid uitdrukken, het exclusieve terrein van de subjectieve esthetische ervaring van de kunstenaar, door gebruik van symbolen uit primitieve poëzie, orale volkscultuur, sagen en ME literatuur door hun magisch gehalte.

Thematische kenmerken

• Correspondentie tussen symbool en psychische werkelijkheid van dichter (magische wisselwerking tussen macro en microkosmos)
  • Ik-cultus centraal: uitgangspunt creatieve act is introspectie
  • Liefdesmotief centrale rol: liefde is bemiddelaar, medium tussen subject en object.
  • Belangstelling voor het paranormale en metafysische
• Esthetisme: kunstwerk is resultaat van omzetting van alledaagse in schoonheid, uit gewone werkelijkheid wordt het buitengewone gepuurd (kunstenaar is alchemist die van lood goud maakt)
• Moderne is i.p.v. taboe (romantici) nu aanleiding tot schrijven (moderne schoonheid = creatie van een kunstmatig paradijs (tegen romantici)
• Spleengevoel: zwartgalligheid
• Decadentisme: snel veranderende wereld

B. Voorlopers van het symbolisme

• C. Baudelaire: definitieve breuk met 18^e-eeuwse Humanisme en classicisme, sterk beïnvloed door Coleridge en Poe, zet vernieuwingsbeweging romantici en realisten verder, vernieuwende visie op relatie lyriek-magie, doet experimenten met geestesverruimende middelen
  • Formeel:
    • Breekt gedeeltelijk met romantiek: eenvoudig en precies taalgebruik, integratie esthetische vermogens als klank, kleur, … => melancholisme in de moderne wereld
    • Veelvuldig gebruik van synesthesie → wereld verbergt geheimzinnige overeenkomsten
    • Neiging tot vormcultus:
    • Thematisch:
      • Ambivalentie tussen banale en schone, spleenideaal
      • Theorie van de correspondances: zintuiglijke wereld geconcipieerd als een geheel van geheimzinnige relaties tussen de dingen en tussen het ik en de wereld.
      • Romantisch: nadruk op menselijk gemis, wordt gecompenseerd met contact met buitenwereldse fenomenen.
      • Modern: buitenwereldse sfeer brengt hem in contact met aardse vitaliteit, moderne leven kan esthetisch plezier oproepen, introduceert grote moderne stad in poëzie
      • Ambivalentie van decadentisme: aangetrokken door schone en zuivere, en door kwade en onesthetische.
• P. Verlaine: intelligentste
  • Elegante verfijnde vormcultus van de Parnassiens (Les fetes galantes, 1869), thematisch verwant met rococopoëzie. Ook vernieuwingstendens in muzikaliteit van de gedichten.
  • Evolutie in zijn poëtische inzichten komt overeen met zijn leven: homoseksuele relatie (en gevolgen ervan als gevangenschap en bekering tot katholicisme) voert tot nieuwe visie op dichterschap: dichter is marginaal individu, doordrongen van zondebesef en schuldbewustzijn. → poète maudit
• S. Mallarmé: werkt met witregels en pauzes, rechtstreekse voorloper op symbolistische beweging, later onder invloed van intellectualisme en abstractie van Duits idealisme ontwikkelt hij hermetische stijl
  • Dichtkunst moet suggereren, onbewust op lezer inwerken, door gebruik van alle muzikale en magische krachten en aanwenden van menselijk intellect kan dichter werkelijkheid omvormen.
  • In literair-esthetische essays onderscheidt hij alledaagse, communicatieve taalgebruik van poëtische taalgebruik (dat op lezer inwerkt met klanken, associaties en symbolen, opdat de innerlijke werkelijkheid het best zou benaderd worden)
  • L'après-midi d'un faune (1876)

→ Deze 3 waren voorlopers maar ook echte symbolisten

C. De Symbolisten

De symbolistische beweging

• Ontstaat in Frankrijk in de jaren 80, belangrijk voor haar theoretische werk i.p.v. literaire prestaties.
• Aan de basis liggen:
  • Manifest van het symbolisme (1886) van J. Moréas
  • Theoretische geschriften van R. Ghil (Traité du verbe)
  • Le vers libre (1912) van G. Kahn: ontwikkelt beginselen vrije vers, muzikale ritme
• Belangrijke rol in verspreiding voor Belgisch tijdschrift La Wallonie: belangrijke functie voor literaire carrière van E. Verhaeren en M. Maeterlinck

Symbolistische dichters

Belangrijkste dichters in de 20^e eeuw, bloeiperiode eerder in laatste kwart 19^e eeuw, men spreekt dus van laat-symbolisme.

• P. Valéry: sterk beïnvloed door Mallarmé (intellect): poëzie is geen kwestie van inspiratie maar van toverspel met taal => vaak mathematische combinaties
  Poëzie is een intellectuele activiteit: gedicht krijgt vorm door afwegen en overdenken relaties tussen begripsinhoud en klankwaarde taal
  Charmes (1922)
• R.M. Rilke: bewondering voor Baudelaire
  • Aanvankelijk primeert esthetisme: impressionistische stijl en geraffineerde en gemaniëreerde vorm.
  • Geleidelijke evolutie naar modernistische stijl: Dinggedichte: eenvoudige dictie en sterke symbolische lading, ook religieus geïnspireerde levensverheerlijking (Neue Gedichte, 1907-08)
  • Enerzijds metafysische visie op onzegbare als centrale thematiek, anderzijds die visie uitdrukken via hermetische muzikale taal (Duineser Elegien, 1912-23)
• W.B. Yeats: Engelstalig
  • Tot 1900: dromerige, romantische poëzie, vol nostalgie, geïnspireerd op Ierse natuurschoon, met zangerige woordenschat (The Rose, 1893)
    Hang naar mystiek verleden (later ook bij modernistische dichters als T.S. Eliot en E. Pound)
  • Vanaf The Wind Among the Reeds (1899) en Responsibilities (1914) verandert zijn poëtische stijl: preciezere, heldere beeldspraak, woordenschat benadert naturrlijke spreektaal, satirische inslag in gedichten (A Vision, 1925)

Symbolistisch theater

• M. Maeterlinck: Gents Franstalig burger (kreeg Nobelprijs): beste voorbeeld symbolistisch theater
  • Idee van drame statique: theatervorm waarin de dramatische handelslijn alle spanning wordt ontnomen
    • Catastrofe is niet de ontknoping maar uitgangspunt
    • Stukken worden gedragen door symboliek
    • Dramatische scènes dienen als décor om gevoelens en stemmingen te symboliseren
    • Gebruik van mythisch-symbolisch décor
    • Overtuiging uitdrukken dat mens noodlot niet kan ontlopen, motief van blindheid is soort rode draad, sfeer van angst en beklemmin (Les aveugles, 1890)
    • Centrale motieven: noodlot, liefde en dood (Pelléas et Mélisande, 1893)
• Andere vormen van symbolistisch theater: in landen met conservatieve traditie (Victoriaans Engeland, tsaristisch Rusland) is symbolisme een kritiek tegen de bestaande moraal: men poogt de onlustgevoelens en pessimisme van het fin-de-siècle te vertolken om de decadentie van de maatschappij te ironiseren.
  • Engeland: O. Wilde: Society Comedies: geestige en puntig-aforistische dialoogstijl
  • Oostenrijk: A. Schnitzler: symbolisch verwoorde kritiek in vorm van losse impressies
  • Rusland: A. Tsjechov: realisme + symbolisme: toneel zonder actie, heldendaden, enkel van belang zijn sfeerschepping en karaktertekening die wijzen op gestagneerde samenleving (De Kersentuin, 1903)

Hyper-esthetisme in het symbolistische proza

Veel aandacht voor hyper-esthetisme

Sleutelwerken:

• A Rebours (1883) van J.K. Huysmans (Ned. Afkomst)
  • Kunstmatige wereld, afgeschermd van gewone gang der dingen (tegen de keer)
  • Vergelijkbaar met Jugendstil/Art Nouveau
  • Dandy hoofdpersoon (kunstenaar + losbol → decadent), kunst centraal
• The Picture of Dorian Gray (1891) van Oscar Wilde
• Bruges-la-morte (1892) van G. Rodenbach : cultus van verdriet
• Werk van Italiaanse dichter, roman- en toneelschrijver G. D'Annunzio (Canto Novo, 1882)

A. Inleiding

Varianten

• Novelle
• Renaissanceroman
• 18^e-eeuwse burgerlijke roman
• kritisch realisme: psychologische - sociale analyse
• naturalisme: filosofie van het determinisme
• impressionistisch realisme: esthetische beschrijving
• psychologisch realisme: sociale analyse op achtergrond

→ Hier centraal: realisme dat ontstaat in schoot romantiek en dominant wordt in 2^e helft 19^e eeuw: het kritisch realisme: streven fictionele wereld kritisch te ontleden

→ Context: wetenschappelijk optimisme (in de geest van de Verlichting)

B. Cultuurhistorische culturele context

• Fascinatie voor wetenschap en objectiviteit
  • Wetenschappelijk socialisme van Marx
  • Economisch utopisme van Saint-Simon
  • Positivisme op vlak van sociologie van A. Comte (maatschappij met positieve feiten verklaren)
  • Atheïsme en agnosticisme
• Deterministisch wereldbeeld: aantonen dat mens ingebed is in netwerk van materiële factoren dat hem grondig bepaalt.
  • Biologische determinanten (mens is gevolg van natuurkrachten, niet van God): Darwin's evolutieleer beïnvloedt H. Taine en E. Zola
  • Culturele en biologische determinanten: H. Taine: mens wordt van bij geboorte bepaald door materiële factoren: 'race, milieu et moment'. (mens denkt dat hij vrij is maar is het niet)
• Revolutionaire politieke theorieën: geloof in veranderbaarheid mens en samenleving

C. Kenmerken realistische esthetica

Kenmerken realistische roman

• Roman als kunstvorm: beschrijving alledaagse werkelijkheid vroeger lage stijl, vanaf 18^e eeuw ook hoge stijl, in 19^e eeuw populairste genre
• Aandacht voor maatschappelijke en psychologische context
• Beschrijving representatieve segmenten van de werkelijkheid: alledaagse werkelijkheid en helden op de voorgrond (sociologisch en psychologisch relevant)
• Realistische technieken
  • Objectieve observatie: weigert beschreven feiten te evalueren (kiest geen partij: Impartialité (onpartijdigheid) et Impassibilité (onbewogenheid)): beschrijft gevoelens zonder passie
  • Doorbreken lineaire, chronologische verhaalverloop
  • Naturalisme: causale verbanden tussen verschillende verschijnselen in de werkelijkheid belichten. Realistische houding aangevuld met deterministisch mensbeeld
  • Impressionisme: zintuiglijke prikkels adequaat weergeven in nauwkeurige en smaakvolle stijl (eerst bij E. en J. De Goncourt)

Kenmerken van het realistische en naturalistische drama

Essentieel element: dialoog: praatstukken die problemen en ideeën uit actuele maatschappij thematiseerden. Om maatschappelijke realiteit adequaat weer te geven, concentreren ze zich op:

• Aandacht voor het sociale leven
• Determinering van de mens (vervangt noodlot uit klassiek drama) door vb. historische werkelijkheid.
• Alledaagse spreektaal
• Alledaagse figuren

→ uit het leven gegrepen

D. Vertegenwoordigers van de realistische romankunst

Franse realistische roman

• G. Flaubert (groot vb. voor andere auteurs, ook nu nog)
  • Madame Bovary (1857): hanteert impassibilité en impartialité: neutrale gevoelloze verteller met afstandelijke instelling → provocerend en normdoorbrekend: ook grote contrasten, veel schokkende details bij sterfscène
  • L'éducation sentimentale (1874): sterk autobiografische roman over ontgoochelingen jongeman op amoureus vlak en politieke desillusie van revolutionaire generatie van 1848
    • Een van de grote Bildungsromans uit 19^e eeuw
    • Geeft goed beeld van positie autonome kunstenaar in moderne kunstenaar
• E. Zola: nieuwe dimensie: sociale en culturele situatie van de 19^eeeuw en onderzoekt deze met haast wetenschappelijke methode (model = dokter: symptomen onderzoeken en diagnose stellen)
  • Le roman expérimentale (1880): theoretisch geschrift, verklaring uitgangspunten naturalisme, werd methodologisch beïnvloed door determinisme van Taine en erfelijkheidstheorie van Dr. Lucas, wil externe invloeden bepalen en experimenteren.
  • Les Rougon-Macquart. Histoire naturelle d'une famille sous le second empire (1871-93). Onderzoekt sociale ziektesymptomen van keizerrijk onder Napoleon III. Door 1 familie stelt hij diagnose op omtrent maatschappelijke situatie: kapitalistische samenleving is lege wereld vol corruptie, ellende, uitbuiting, menselijke verwording.
    • Grondspeculatie en leven van nouveau riches (La Curée, 1917)
    • Contrast burgerlijke welvaart en armoede in steden (Le ventre de Paris, 1873)
    • Alcoholisme bij industrieproletariaat (L'assomoir, 1877)
    • Prostitutie in Parijs (Nana, 1880)
    • Opkomende consumptie-industrie (Au bonheur des dames, 1883)

→ Alles is gebaseerd op feiten: doet maanden onderzoek => goed beeld 19^e eeuw

Engelse realistische roman

Langere traditie (van 1730) => voortbouwen: burgerlijk moralisme (gematigder als bij Flaubert)

→ Gematigd realisme

• C. Dickens:
  • Oogstte succes met humoristische schetsen die in krant werden gepubliceerd
  • Romans: deels autobiografisch => sociale dimensie
    • Zelfkant van de samenleving: Oliver Twist (1838)
    • Klassejustitie: Bleak House (1853): kritiek op Engels juridisch systeem
    • Onrechtvaardige verdeling rijkdom: Hard Times (1854)
    • Cf. Victoriaanse moraal wordt kritiek op sociale wantoestanden geneutraliseerd door stevige dosis sentiment.
    • Uitgesproken realistische kenmerken: observaties van milieu en sociale types
• W. M. Thackeray: minder impact van Victoriaans model => meer sociale kritiek, scherpe ironische en satirische houding
  • Vanity Fair (1847): grootste werk, kritiek op feit dat sociale schijn meer geapprecieerd wordt dan maatschappelijke realiteit: aanklacht van insincerity en romantische schijnwaarden, pleidooi voor juiste beoordeling sociale waarden
  • Geen centraal hoofdpersonage: alledaagse karakters waarvan mediocriteit wordt blootgelegd.
• C. en E. Brontë: gouvernantes: superieur door culturele achtergrond, kennis, inferieur door maatschappelijke achtergrond, kennis.
  • C. Brontë: drukt obsederende thematiek van ongelukkige liefde uit in Jane Eyre (1847), analyseert individuele, romantische hartstocht, zonder in weekheid of sentimentalisme te vallen
  • E. Brontë: Wuthering heights (1847): combinatie romantische en realistische elementen:
    • Demonische verbeelding (gothic) en wonderlijke hartstocht- en liefdesthematiek
    • Sterke psychologische uitbeelding van karakters
• G. Elliot (M. A. Evans): besteedt veel aandacht aan psychologische karakterontleding en aan verhouding menselijke psyche tot sociale omgeving.
  • Bijzondere thematiek: bekrompen leven op platteland
  • Middlemarch. A Study of Provincial Life (1872): epos over onmacht en mediocriteit die ontstond uit teleurstelling over menselijke kleinheid.

Russische realistische roman

Reflectie op Russische samenleving die dan allerminst modern kan genoemd worden. Realistische roman = in die situatie propagandist van waarden Verlichting. => sterk gericht op analyse menselijke psyche: psychologisch realisme

• I. Toergenjev: schakel Rusland - Westen, intelligentsia (vs. tsarisme)
  • Romantisch: poëtische beschrijvingen van natuur en liefde
  • Vaders en Zonen (1862): illustreert realistische attitude: oppositie van oudere generatie (idealistische en romantisch) en een jongere generatie (idealen van de Verlichting)
• F. Dostojevski: sympathie voor slavofilie (waarden O.-Eur.) en invloed uit Westen
  • Biografie laat sporen na in zijn werk
    • Opgegroeid in gegoede familie, daalde op sociale ladder door vroegtijdige dood ouders. Debuutwerk: groot stilistisch vermogen en sterk sociaal engagement, ambivalentie menselijke psyche centraal
    • Psychische schok door verbanning naar Siberië => tweede fase: empathie met maatschappelijke verschoppelingen (Herinneringen uit het dodenhuis, 1861)
    • Na 10 jaar ballingschap, zwervend bestaan door Europa. Ontstaan belangrijkste werken, gepubliceerd in de vorm van feuilletonbijdragen in Russische pers (Schuld en Boete, 1866, De Idioot, 1869)
    • Belangrijk voor ontwikkeling Westerse roman
      • Oppervlaktestructuur van romans: spannend en spectaculair verloop
      • Dieptestructuur: groot psychisch realisme, doorgedreven ideële organisatie, menselijke drijfveren verkennen, ontleden politieke en religieuze problematiek
    • Morele ideeën kaderen in traditie van Slavofilie: benadrukken nationale eenheid en waarde godsdienstige tradities, voorstander van organische groei in richting van bevrijde, minder dictatoriale maatschappij.
• L. Tolstoj: afkomstig uit adellijke familie , onderschreef toch nieuwe levens- en wereldbeschouwingen van zijn tijd, stichtte religieusethische sekte geïnspireerd door evangelisch christendom. => latere werk: sociaal geëngageerde strekkingsliteratuur
  • Novelles: beste werk: Kreutzersonate (postuum), Dood van Ivan (1886): opvallende stijl en morele problematiek
  • Sociaal-realistische frescoromans, Oorlog en Vrede (1868-69) en Anna Karenina (1877-78) behandelen passionele geschiedenis, en bieden panoramisch beeld Russische maatschappij.

E. Vertegenwoordigers realistische en naturalistische drama

Dramatiek speelt in West-Europese realistische literatuur een ondergeschikte rol. In Scandinavië en Rusland ontstaat realistische dramatiek waarin spanningsverhouding menselijke psyche en zijn maatschappelijke omgeving centraal staat. Zal 20^e-eeuwse theatergeschiedenis grondig bepalen.

• H. Ibsen
  • Vanaf 1877: moderne drama's met kritiek op burgerlijke maatschappij
    • Huichelarij van de Steunpilaren van de maatschappij (titel idem, 1877)
    • Ondergeschikte positie vrouw (Een Poppenhuis, 1879)
    • Dubbelmoraal in burgerlijk huwelijk (Spoken, 1881)
    • Retrospectieve techniek: breekt met zuivere intrigetechniek en grote invloed op evolutie drama
• A. Strindberg
  • Naturalistische dramatiek: Freule Julie (1888): verhouding man-vrouw, relatie als strijd op leven en dood tussen 2 fundamenteel verschillende wezens.
  • Invloed op Franse naturalistische toneel en via Duitse expressionisme op moderne toneel
• G. Hauptmann
  • Grondlegger naturalistische theater in Duitsland (Die Weber, 1892)
  • Die Weber: opstand Silezische wevers, toont toneelomwenteling van naturalisme
    • Niet meer burgerij, maar proletariaat centraal
    • Groep centraal i.p.v. personage
    • Dialect: revolutie in drama
    • Determinering door noodlot vervangen door determinering door sociale situatie
• H. Heijermans
  • Beïnvloed door Ibsen en Duitse naturalisme, belangrijkste vertegenwoordiger Nederlandse naturalisme: zinvolle literatuur verwijst naar maatschappelijke context en heeft bewustmakende functie.
    • Centraal: uitbeelding situatie in een milieu, nadruk op echtheid personages
    • Op Hoop van Zegen (1900): drama dat failliet van werkelijke menselijke samenleven onder druk van sociaal-economische machten naar voor brengt. Personages gekenmerkt door fatale berusting.
    • Literaire werk sterk geëngageerd: kiest expliciet voor socialisme
    • Kantte zich tegen l'art-pour-l'art van de tachtigers (cf. symbolisme)