Het jaar 1672 was een rampjaar voor de Republiek, in enkele weken tijd vielen drie hele provincies in vijandelijke handen. De Witt werd dit als persoonlijke schuld aangerekend, met de gekende gevolgen.

Het merkwaardige van het jaar 1672 is dat de Republiek het heeft overleefd. De capitulatie was zo dichtbij dat Frankrijk meende dat een kleine adempauze niet zou deren. Bovendien hoopten ze dat Engeland weldra op de Hollandse kust zou landen wat hun een finale aanval zou besparen. De Nederlandse vloot voorkwam echter alle gevaren van dreigende invasie. Willem III verdienste bestaat er vooral in door zijn inspirerend leiderschap ook anderen moed te schenken. Hij slaagde er ook als geen ander in alle middelen te richten op het door hem gewenste doel.

Willems buitenlands beleid was er op gericht alle krachten in Europa te verenigen in een grote coalitie tegen Frankrijk, dat onder Lodewijk XIV bewust streefde naar een Europa onder erkend Frans leiderschap. Willems beleid leidde in 1673 tot de quadruple alliantie tussen de Hebsburgse keizer, Spanje, Lotharingen en de Republiek.

Ook de kansen in de oorlog keerden in dat jaar, Lodewijk trok zijn leger om strategische redenen uit de bezette Nederlandse provincies terug. In Engeland nam de anti-Franse partij de bovenhand, zij stuurde aan op vrede wat in de 1674 tot stand kwam.

In eigen land wenstte Willem zijn greep op het bestuur te vergroten. De functie van raadspensionaris van Holland was na de Witts dood vacant gebleven, Willem vulde ze zelf in. Alles diende nog steeds door de Staten-Generaal te worden beslist. Maar ook daar greep Willem alle mogelijkheden aan om zijn invloed te vergroten, toen Gelderland, Utrecht en Overrijsel van hun bezetters waren bevrijd konden ze opnieuw afgevaardigden naar de Staten-Generaal sturen. Omdat ze volgens Holland te weinig inspanningen hadden gedaan om Frankrijk het hoofd te bieden, wilde deze hen het recht ontnemen om te zetelen in de Staten-Genraal. Willem verzette zich hiertegen en wist zich zo verzekerd van de trouw van deze drie gewesten. Ook Zeeland was van oudsher bepaald door een grote stadhouderlijke invloed.

Maar wie werkelijk over de Republiek wilde regeren moest meester zijn van Holland. Door Willems bevoegheid om functionarissen te benoemen kreeg hij ook daar zijn aanhangers in elke stad. Amsterdam had echter het benoemingsrecht aan zichzelf gehouden en ijverde tegen Willems zin voor vrede. Daaraan werd gehoor gegeven in 1678 met de vrede van Nijmegen.

Cursief: benamingen van oorlogen volgens Vermeir's cursus die ofwel anders, ofwel niet bij naam worden genoemd in het handboek.

De Republiek stond economisch op de eerste plaats dankzij haar handel en scheepvaart. De Engelse en later de Franse regering gingen over op een nieuwe economische politiek die de belangen van hun eigen nijverheid en handel moesten beschermen en bevorderen. Dit was voornamelijk ten koste van de Republiek. In 1651 vaardigden de Engelsen de akte van Navigatie uit die buitenlandse schepen enkel nog toeliet goederen uit eigen land aan te voeren. In 1652 begon de eerste Engelse oorlog (Engels-Staatse Oorlog).

Bij de vrede van Westminster in 1654 bleef de akte van navigatie gehandhaafd, de Engelsen verlangden bovendien dat de prins van Oranje voor altijd uitgesloten zou worden van het stadhouderschap. Willem III, zoon van Willem II was langs moeders kant immers kleinzoon van de afgezette Karel I van Engeland. De Staten-Generaal is op deze eis niet ingegaan.

Holland sloot wel een geheime overeenkomst met Engeland, de zgn. Akte van Seclusie waarin Holland zich verplichtte het stadhouderschap nooit te zullen verlenen aan Willem III of een van diens nakomelingen. Deze akte versterkte de banden tussen de aanhangers van het huis van Oranje en die van het verbannen huis Stuart.

Ondertussen vochtten Denemarken en Zweden de Noorse oorlog uit. De Republiek had in de Oostzeehandel sinds lang een overwegend aandeel. Ze dwong Zweden tot vredesvoorwaarden die de Nederlandse belangen veilig stelden.

In 1660 werd in Engeland de monarchie gerestaureerd, Karel II kwam er op de troon. Officieel werd de oorlog met de Republiek hervat in 1665. De tweede Engels-Staatse oorlog eindigde in 1667 met de vrede van Breda, Engeland ontving Nieuw-Nederland in ruil voor Suriname.

De vrede werd bespoedigd door de Franse inval in de Zuidelijke Nederlanden in 1667. (Devolutieoorlog) De Republiek, Engeland en Zweden vormden een drievoudig verbond, Lodewijk XIV legde zich bij de feiten neer, de vrede van Aken werd getekend in 1668.

Met verhogingen van invoertaksen probeerde de Franse minister Colbert de Nederlanse kooplieden het transport naar Frankrijk voortaan aan de Fransen over te laten. De Republiek had nu twee vijanden, de grooste vloot van Europa, Engeland en het grootste leger, Frankrijk. De Republiek zou nooit beiden de baas kunnen.

Wanneer in 1672 zowel Engeland als Frankrijk ten strijde zouden trekken was de ontreddering groot.(3^e Engels-Staatse oorlog tot 1674; Hollandse oorlog tot 1678) Vijandige legers waren in korte tijd meester van het midden en het oosten van de Republiek. Willem III werd in 1672 als stadhouder aangesteld. Johan de Witt werd vermoord.