Hoe nationalisme zich ontwikkelt is sterk afhankelijk van de nationale en internationale condities. Er is een verschil tussen gematigd en extreem nationalisme met een scheidingslijn door de rivier de Elbe. Beide vormen van nationalisme kwam voor, maar in het Westen bleef het gematigd nationalisme dominant en in het Midden en Oosten voornamelijk het extreem nationalisme.

Deze verschillen bestaan dankzij structurele verschillen in economische ontwikkeling en sociale gelaagdheid, staatsvorming en culturele ontwikkeling.

In het Westen ontstond staatsvorming onder de vorm van een natie, de vraag naar nationaliteit was grotendeels opgelost, nationalisme ging samen met liberalisme en ontplooide zich zo verder tot op het einde van de 19^de eeuw en 20^ste eeuw.

In het Oosten en Midden was nationaliteit eerder problematisch, maar aanvankelijk de zaak van intellectuelen. Ze is gericht op collectieve nationale identiteit en de bepaling en afgrenzing ervan. Vaak wordt dit gesteld in termen van etnie en soms verbonden met religie. Hierdoor is er een sterker karakter van het nationalisme en dit bleef werken gedurende de 20^ste eeuw vanwege zwakkere democratieën en vormen van autoritair bewind.

In de 18^de eeuw was nationalisme oppositioneel, radicaal en modern maar met twee visies (civiel en etnisch). Ze was gericht tegen de heerschappij van de dynastieke vorst wiens macht getransponeerd diende te worden naar de natie.

In de 19^de eeuw was er een liberale en democratische inslag gericht op politieke en culturele emancipatie van de burgerij. In de late 19^de eeuw ontstonden twee vormen. De een verbonden aan imperialisme en conservatisme en de ander aan volk en populisme. Dit werd stilaan rechts revolutionair.

In het interbellum ontstonden vormen van extreem nationalisme met strekkingen als het fascisme en het nazisme. Na 1945 onder invloed van de bevrijding en dekolonisatie ontstond bevrijdingsnationalisme.

Vanaf de jaren 70 ontstaan langzaamaan terug extremere vormen van nationalisme.

Er is een verband tussen etniciteit en nationalisme. Etnie is een groep van mensen die een gemeenschap vormen in het bewustzijn van hun historisch gegroeide culturele eigenheid gekenmerkt door bepaalde karakteristieken. De natie ontstaat als een etnie zich politiek gaat organiseren of zijn etnische culturele eigenheid met politieke middelen wenst te affirmeren. Het nationalisme heeft dus een civiele en etnische component.

De civiele component verwijst naar het institutionele niveau van een op volkssoevereiniteit gebaseerde moderne staat, bevat een notie van het staatsburgerschap, is individualistisch liberaal democratisch en heeft een open en inclusief karakter.

De etnische component verwijst naar een volk met een eigen bestaan, oorsprong en verleden, is emotioneel beladen, organicistisch, anti-individualistisch anti-liberaal en anti-democratisch en heeft een exclusief karakter wat kan leiden tot onverdraagzaamheid.

Nationalisme als ideologie of beweging die van een bepaalde natie die streeft naar de realisatie van een eigen staat (= politiek aspect) en/of het behoud van een eigen culturele entiteit (= culturele aspect). In praktijk is een nationale staat uitzonderlijk, bestaat een sterk emotionele lading en is er primordialisme versus contextualisme.

We vinden de wortels terug in de romantiek en de oorlogen van de Franse revolutie als aspect van liberale en conservatieve ideologieën en als product van een zeker moderniseringsproces. Er ontstond een massabeweging vanaf de tweede helft van de 19^de eeuw. Oude dynastieke vorstendommen werden weggevaagd en nieuwe staten ontstonden op basis van het nationale principe (theoretisch).

Het is geen gelijklopende beweging aangezien het verschilt van land tot land, zich verbindt met ideologieën en diverse historische gedaanteverwisselingen ondergaat (= contextualisme).