Item gefilterd op datum: december 2012

Kolonialisme werd uitgelegd en gelegitimeerd in termen van een religieuze missie, van een uitkomst van een historische ontwikkeling, van een sociaaleconomische beschavingsmissie en als nationalisme (white man’s burden, mission civilatrice). De koloniale bevolking kan op drie manieren in kunst, literatuur, wetenschap etc. gerepresenteerd worden: met nadruk op ontwikkeling (door Europa), met nadruk op stilstand (ras, cultuur, samenleving) of met nadruk op anders-zijn. Montesquieu deed dat in de 18e eeuw al met zijn Perzische brieven. De wereldtentoonstellingen van de 19e eeuw visualiseerden de koloniale relatie, cultuurverschillen en –overeenkomsten, ontwikkeling of stilstand. Verandering van een koloniale samenleving kreeg vorm in een evolutie-/stadialeer en behoud stond gelijk aan primitivisme. Daarnaast kwamen biologische/ raciale verschillen en culturele quasi-onveranderlijkheden op als grondslagen voor onderscheid.

Etnografie kwam als ‘intellectuele technologie’ in dienst van het kolonialisme. Antikolonialisme kwam tot uiting in 19e-eeuwse (tribale) bewegingen als de Salafia-beweging, de moslim broederschap vanaf 1920 en de Iraanse Revolutie van 1979.

Het begrip ‘burger’ kreeg al erg vroeg (17e eeuw) een negatieve connotatie. Marx (1818-1883) herkende de burgerij aan haar bezit (materiaal en arbeid). De bourgeoisie maakte kapitalistische waarden tot menselijke waarden en is daarom volgens hem slecht. De eerste letterlijke betekenis was een politieke (poorter) met economische betekenis en een moreler leven dan de spilzuchtige adel. In de Déclaration des droits de l’Homme et du Cistoyen (Franse Revolutie) wordt het uitgebreid van stad naar staat, in Nederland in 1813 (maar i.v.m. censuskiesrecht verbonden met economische status). Rond 1830 komt er een mondiale groep die zichzelf ‘burger’ gaat noemen.

Burgers hadden de mogelijkheid om te consumeren (bij voorkeur in industriële warenhuizen), maar moesten zich ook maatschappelijk profileren. Ook moesten ze weten hoe het hoort en reisden ze veel naar chique hotels. Receptionisten daar konden goed inschatten of iemand een dure kamer kon betalen. Bourdieu (1930-2002): reproductietheorie van klassenverschillen waarbij aan distinctie gehecht wordt (tegen Marx, die dacht dat alles om economie ging).

Het beschavingsoffensief van burgers kreeg vorm in een staat met christelijke waarden. Via communicatiegenootschappen maakten burgers afspraken over burgerlijkheid (gymnasium vs. HBS). Burgerinitiatieven evolueerden uiteindelijk tot nationaal bewustzijn.

In Luik verspreidden de Engelse vader en zoon Cockerill hun industriële kennis uit Engeland (1817). Die stad was een toonbeeld van moderniteit, want er was in 1794 initiatief van onderaf om de bisschop af te zetten, er reisden miljoenen mensen naartoe voor een wereldtentoonstelling (1903) en de Mens van Spie werd er gevonden (1886, evolutie). Bovendien was het een industriestad geworden.

Hobsbawm introduceerde het begrip ‘duale revolutie’ om de Franse en Industriële Revoluties aan elkaar te linken, waaruit nieuwe ideeën/opvattingen ontstaan die de moderne tijd kenmerken. Moderniteit kan zijn: een periode, een verklaring voor maatschappelijke verandering (westers?) of een op de toekomst gerichte levensstijl. Op de wereldtentoonstelling van 1851 in Londen komen zes miljoen mensen af om de fantastische uitvindingen en macht over de wereld te bewonderen.

Er kwam ook kritiek op religie. Strauß (1808-1874) stelde dat er historisch gezien niets over Jezus te zeggen is. Renan (1823-1892) zag Jezus als anarchistische revolutionair, meegesleept door zijn eigen ideeen. Kritiek op het Oude Testament kwam pas later. Ondanks verzet vanuit de christelijke hoek kreeg de bijbel op termijn steeds meer een allegorische dan een letterlijke betekenis.

Darwins (1809-1882) On the Origin of Species hielp God om zeep; de mens is een dier waarvan de vorm met de beste kenmerken in een bepaalt gebied overleeft – survival of the fittest. Omdat hij de Britten als het ‘meest fit’ zag, accepteerden zij zijn theorieën vrij snel en gemakkelijk. Huxley (1825-1895) wilde met zijn epifenomenalisme (de mens als machine) Darwins theorie populariseren, wat deels het succes van de evolutietheorie kan verklaren. Pitt Rivers (1827-1900) breidde de evolutieleer uit naar samenlevingen, die geleidelijke verandering (moeten) ondergaan. Contemporainen ondergingen en herkenden moderniserende veranderingen.

Veel historici zien wel iets in een korte twintigste eeuw/age of extremes van 1914 tot 1989. Rond 1989 waren er in een periode van 5 jaar zo veel ontwikkelingen dat mensen een breuk ervoeren; eindelijk een moment om een periodisering aan te brengen. Nationale staten volgens de Westfaalse statenorde (soeverein op een vastgelegd gebied) overleefden die breuk. Fukuyama waarschuwt voor een saaie geschiedenis,

Huntington voorspelt een beschavingsclash, net als de schrijver van The Other Balkan Wars. Jowitt voorspelt met New World Disorder een constructieve samenwerking om nog bestaande conflicten op te lossen. Een moderne staat heeft, kenmerkend, in het hele staatsgebied evenveel staatsorde. Een staat is: [1] staat door erkenning, maar in de praktijk ontstaat geleidelijk acceptatie van een regime. Alleen aansluiting bij een andere staat kan een staat opheffen. [2] Max Weber zag een staat als een volk en een territorium met een macht over beide, maar hij zwijgt over staatsvorm of erkenning. [3] Erkenning wordt vaak aangevuld met interne en externe plichten om te kunnen functioneren (democratie, welvaart, veiligheid, milieu). Maar staan die eisen niet een gedeelde soevereiniteit toe (je mag niet je volk uitroeien!)? Voor mensen zonder paspoort kwam de Volkerenbond met een internationaal paspoort. De VN en hun suborganisaties vormen de Internationale Gemeenschap. Daar heerst een global anarchy: iedere VNlidstaat is soeverein en gelijk, maar de VN kan wel ingrijpen om schendingen van rechten en veiligheid tegen te gaan. Wanneer moet de internationale gemeenschap interveniëren?

Vóór WO I: interventie op grondslag van religie, nationaliteit en internationaliteit. Na WO I kwam echter het idee van ‘nationale zelfbeschikking’. Om minderheden te beschermen en conflicten te voorkomen vestigde de Volkerenbond soms mandaatsgebieden. De VN willen met name als mensenrechten in het geding zijn wel interveniëren, maar dat kan alleen als er conflicten tussen staten zijn. Maar terwijl die minder worden, stijgt het aantal innerstatelijke conflicten (afscheiding, guerrilla) na WO II en vooral na 1980 wereldwijd.

Na Irak en Afghanistan draait Fukuyama 180° met State Building: in plaats van de idee dat met democratie alles goed komt (The End of History) gaat hij er in dat boek van uit dat een stevig gezag nodig is om alles goed te laten komen.

Politieke propaganda maakte veel gebruik van de communistische dreiging. Mental mapping roept een beeld op van een Atlantisch Europa en een historisch gegroeide breuk tussen oost en west. Buiten beeld blijft alles wat die propaganda ondermijnt. Eigenlijk leken West- en Oost-Europa in het interbellum behoorlijk op elkaar. De grens is grotendeels toevallig bepaald, maar werd geconsolideerd met het Marshallplan, de blokkade van Berlijn, de opstand in Berlijn, de Berlijnse muur en de Cubacrisis. Na Stalin ontstaan nuances (vreedzame co-existentie, Ostpolitik, Akkoorden van Helsinki, Vredesbeweging, glasnost en perestrojka) – ontspanning dus. Ook in wetenschap en politiek is de Oost-Westtegenstelling zichtbaar: totalitarismetheorie, kremlinologie, Cold War science, revisionisme, area studies, transitology, New Cold War studies… Wetenschap en propaganda waren nauw verweven.

Het communisme was geen logisch uitvloeisel, want overal (behalve in Tsjechië) moest hun macht met behulp van het Rode Leger gevestigd worden. Stalin als ‘rode tsaar’ vanwege zijn Russische nationalisme en onderdrukking van andere volkeren is een misvatting, want tsaren waren tot het laatste kwart van de 19e eeuw niet bezig met een nationale identiteit. Daarnaast was de verspreiding van de volkeren geen doel maar een gevolg van Stalins politiek. Nationalisme werd niet onderdrukt waarna het explodeerde, maar werd door de Sovjetmodernisering onderdrukt. Daarnaast was er niet één communistisch blok, maar waren er verschillen tussen nationale vormen van communisme. Verklaringen van de val van het communisme zijn de wapenwedloop (vergde te veel economische capaciteiten), nationaliteitenkwestie (naties in protest), economische hervormingen (planeconomie kon westen niet bijbenen) en het einde van de utopie (mensen geloofden niet meer).

De deling van Europa is enerzijds wel reëel met aantoonbare voorlopers, maar vooral een product van beeldvorming (mental mapping).

Europese Raad = regeringleiders EU-landen; Raad van de EU/ministerraad = sectorale ministerraad EU; Raad van Europa (los van EU) = voor democratie/mensenrechten.

Geschiedenis van ‘Europa’: EGKS (1951/52: oorlog voorkomen, sectorale economische integratie, vertrouwen onder lidstaten). Euratom en EEG (1957/58): sectorale samenwerking op gebied van atoomenergie en samenwerking op alle Europese terreinen. EU en EG (1992/93). EU (2007/09) opvolger van de overige drie Europese gemeenschappen.

Verdragen zijn de basis van Europese integratie. Er zijn sectorale economische, integrale economische en integrale politieke verdragen getekend. Daarnaast zijn instituties belangrijk (parlement, ministerraad, commissie). De EU overkoepelt drie Europese gemeenschappen en drie zuilen: 1 (EEG) economische integratie (supranationaal), 2 gemeenschappelijk buitenlands beleid, 3 samenwerking op justitie en binnenlandse zaken (beide intergouvernementeel).

Jaren ’50: EGKS (Benelux, Duit, Fra, Ita). Jaren ’70: westelijke uitbreiding (Eng, Ier, Den). Jaren ’80: zuidelijke uitbreiding (Spa, Por, Grie – na dictatuur nieuwe ontwikkelingsprogramma’s nodig). Jaren ’90: noordelijke uitbreiding (Oos, Fin, Zwe). Jaren 2000: oostelijke uitbreiding (Mal, Cyp, O-Eur – na dictatuur toetredingseisen nodig). Criteria van Kopenhagen (1993): markteconomie, democratie, concurrentievaardig zonder protectionisme, absorptievermogen EU.

Groei ‘Europa’: Afschaffing onderlinge heffingen en quota: vrijhandelszone -> + gemeenschappelijk buitentarief: douane-unie -> + vrij verkeer van personen, kapitaal en goederen (1957): gemeenschappelijke/ interne markt -> + gemeenschappelijk economisch/monetair beleid (1992/93): economische en monetaire unie -> + gemeenschappelijk fiscaal beleid (2012/13): Europese Begrotingsunie.

Omdat Europese integratie iets nieuws is en iets anders dan bijvoorbeeld de VN of een land, is het lastig te bepalen wat Europa is of wat het zou moeten zijn. Onderzoek van historici naar de EU kwam pas 30 jaar na dato: archieven waren gesloten en memoires nog niet geschreven. Vragen: begin – waarom zijn staten bereid tot integratie (historici)? Jaren ’80 – hoe fungeert integratie (politicologen)? Jaren ’90: voor wie en hoe (historici en politicologen)? Waarom zijn staten bereid? Neofunctionalisten: achter de rug van politici om wordt vanzelf een supranationaal Europa gebouwd. Neorealisten: Europa wordt gedreven door nationale belangen.

Saint-Simon (economische eenheid), Kant (politieke eenheid), Hitler (economische integratie), WO IIverzet, verdrag van Oslo, interbellum vrijhandelszone en Benelux worden als voordenkers/-lopers van de EU gezien. Maar finalisme kan een valkuil zijn!

Totalitarisme verschilt volgens McKay van autoritarisme door doordringing van het dagelijks leven, doel om samenleving radicaal te veranderen en een radicale dictatuur. Hannah Arendt (1951) noemt het antimodern. Friedrich/Brzezinski (1956) hanteren criteria van staatsideologie en massamobilisatie, eenpartijstaat met dictator, centraal geleide economie, staatscontrole over massacommunicatie, geheime politie en terreur en het geweldsmonopolie van de staat. Bij die definitie is echter verandering onmogelijk te onderzoeken.

Beide zijn een eenpartijstaat, collectivistisch, met leidersprincipe, politisering van de privésfeer en concentratiekampen. Verschillen zijn: universalisme vs. nationalisme, geforceerde modernisering vs. (anti) modernisme en ideologisch dogmatisme vs. ideologisch opportunisme. De definitie van Friedrich/

Brzezinski is populair omdat die partij/dictator strikt scheidt als oorzaak van het kwaad van de grote bevolking. Bovendien: verschil tussen Oostblok en Westblok in de Koude Oorlog.

Daarnaast was zij nuttig bij de Duitse Vergangenheitsbewältigung na WO II. Vanaf 1965 komt daar de Sonderweg-theorie op: kleinere rol voor dictator, het liep al eerder mis. Vanaf 1985 kwam er normalisering en analytische vergelijking. Het revisionisme onderzoekt de staat (grens regime-bevolking, facties) en daarmee kun je dus hervormingen/veranderingen in de staat analyseren.

In de jaren ’80 is er de Historikerstreit tussen historici als Ernst Nolte (radicale normalisering, Sovjet- Unie als schuldige van nazi-Duitsland) en mensen als Habermas (geen relativering, nationale schuld). De post-totalitaire vergelijking is interessant: analytische vergelijking van fascisme en communisme in allerlei nieuw onderzoek; waarom werden mensen aangetrokken tot die regimes?, twijfel aan homogeniteit. Hannah Arendts begrip (antimodern op basis van moreel oordeel) valt niet in de smaak bij latere historici. Bij totalitarisme heeft de wetenschapper te maken met taboes, moraliteit en omstreden historische concepten. Totalitarisme is geen productief concept om te onderzoeken want het roept geen interessant onderzoek op.

‘Imperialisme’ als historisch verschijnsel kent drie fasen (1870-1914: imperiumvorming, 1914-1945: handhaving/verzet, 1945-1960: dekolonisatie). Definitie Kuitenbrouwer: doelgericht en daadwerkelijk streven naar vestiging van formele of informele politieke heerschappij over een andere samenleving. Dat kan door directe bezetting/ machtsuitoefening, als ‘protectoraat’ of als ‘invloedssfeer’. Daarachter zit gedwongen vorming van een veelomvattend politiek en economisch systeem vanuit Europa (Azië, Afrika, Midden-Amerika). Savorgnan de Brazza (1852-1905) sloot op een humanitaire missie naar Congo zonder bevoegdheid de

Macoco-verdragen, waarmee Frankrijk de soevereiniteit over gebieden daar kreeg. De Franse regering distantieerde zich daarvan, maar toen Brazza terugkeerde bewerkte hij de publieke opinie zodat zijn acties toch erkend moesten worden. Ook andere Afrikaanse gebieden werden door avonturiers onderdeel van imperia. In Zuid-Afrika leefden Britten in de Kaapkolonie en Afrikaners in de Boerenrepublieken, maar daar werden ze constant lastiggevallen door Britten. In 1895 loopt een Brits-Transvaals-Duitse diplomatiek conflict met een sisser af, maar in 1899 volgt de Tweede Boerenoorlog. In 1902 lijft Groot-Brittannië

Transvaal in en stuurt Nederland de HMS Gelderland om Nederlanders en boeren te evacueren. Rond 1890 gaat Engeland aan bewuste imperiumvorming vanuit strategisch (Gibraltar, Cyprus, Suez, Malacca) en industrieel belang doen, gesteund door de nationalistische publieke opinie. Bismarck begint in 1882 onder druk van de publieke opinie aan Duitse imperiumvorming, maar zonder samenhangend koloniaal programma. Vanaf de Congoconferentie in Berlijn (1884) wordt Afrika rap verdeeld over politieke en militaire Europese machthebbers. Het Franse kolonialisme was gericht op compensatie en prestige in Noord-Afrika en Zuidoost-Azië door middel van een cultuurimperium. In Afrika stuit Frankrijk op Engeland, maar omdat het geen oorlog wil trekt Frankrijk zich als eerste terug uit Fashoda.

Voor 1870 was er geen kolonialisme omdat de Britten superieur waren op zee, er geen economisch belang was, geen ideologisch belang was en investeringen vooral in westerse gebieden gedaan werden. Na 1870 raken grote rijken buiten Europa in verval, terwijl Europa industrialiseert. Doordat de vraag steeg en de staat sociaaleconomische verantwoordelijkheden kreeg volgde de vlag de handel. Verder was de techniek verbeterd, veranderde het Europese machtsevenwicht en kwam massaal nationalisme op.

Aanvankelijk werd imperialisme financieel-economisch verklaard, maar dat bleek onjuist. Na WO II kwamen er (sociaal-)politieke verklaringen voor in de plaats, aangevuld met cultureel-mentale factoren (beschavingsmissie, darwinisme). Techniek, de feitelijke gang van zaken en het perspectief van de gekoloniseerden wegen tegenwoordig mee in nieuwe verklaringen.

WO I kwam onverwacht, want er was internationaal optimisme. Het was meer een uit de hand gelopen diplomatiek conflict. Grote oorlogen was men niet meer gewend en de cijfers van WO I tonen de geringe waarde van een mensenleven in een industriële massasamenleving (eerste industriële en totale oorlog).

Na de moord op Frans Ferdinand leidden het alliantiestelsel, Brits-Duitse spanningen en spanningen op de Balkan direct tot de oorlog. Belangrijke onderliggende structuurveranderingen zijn de opkomst van Duitsland als grootmacht, spanningen binnen de massasamenlevingen, onevenwichtige nationale en internationale machtsstructuren/-verhoudingen en de democratie (publieke opinie beïnvloedt koers leiders).

Achter ‘1848’ lagen onderdrukking van liberalisme/constitutionalisme/nationalisme, landbouwcrises (Ierland), vervreemding van het bestuur en repressie i.p.v. ‘nationale kracht’. De revolutiebeweging verloor uiteindelijk, want: alleen idealen veranderen niets, te smalle basis, geen machtsapparaat en te weinig steun boerenbevolking en interne belangentegenstellingen. Vorming natiestaten door: staatkundige vereniging van versnipperde ‘cultuurnaties’ (Duitsland, Italië), opdeling/desintegratie van veelvolkerenstaten (Ottomanen, Habsburgers), voorkoming uiteenvallen door versterking federaal gezag (VS) of door modernisering en rechten burgers bij de staat betrekken (Rusland, Japan, Ottomanen). Napoleon III, Cavour en

Bismarck bezigden Realpolitik: assertieve omgang met machtsevenwicht op basis van gecalculeerd risico. Natievorming vanwege de waarschuwing van 1848: erkenning positie en betrokkenheid burgerklasse, erosie stabiele agrarische standensamenlevingen, effecten industrialisatie/mobiliteit en dus meer regulering nodig. De staat wordt zo het collectieve oriëntatiepunt, opgetuigd met gevoelens en symbolen. Nationalisme wordt dus door de staat geschapen, en niet andersom. Het voorbeeld van Duitsland toont dat natievorming van boven moest komen (Bismarck, vereniging door Eisen und Blut, 1862-1871) en van onderen onmogelijk was (professorenparlement Frankfurt 1848).

De staat moest een nieuw, massaal nationaal gevoel scheppen, zich een gezicht geven, aanhang van de bevolking verwerven, de bevolking verenigen, staat-monarchie-natie verbinden, legitimiteit/continuïteit scheppen en nationaal besef creëren. Door algemene processen en propaganda: natiestaat als vanzelfsprekend kader, verbinding burgers aan staat (uitbreiding kiesrecht), wederzijdse doordringing maatschappij en staat, algemene dienstplicht, algemene leerplicht en culturele middelen (invented traditions, monarchie, feestdagen, monumenten/gebouwen). Tegelijkertijd kreeg het nationalisme een hardere toon/stijl.

Nationalisme is een actueel onderwerp vanwege de uitholling van de nationale staat, tegelijk hevig nationalisme/ etnicisme in het buitenland en discussies over integratie. Nationalisme is verbonden met alle processen in de moderne tijd, van Verlichting tot fascisme en van imperialisme tot verzorgingsstaat. In de ontwikkeling van de nationale gedachte zijn er drie fasen: cultureel/romantisch nationalisme (1770-1848), vorming van nationale staten (1848/1859-1870-1914) en intensieve natievorming en assertief nationalisme (1870-1914). ‘Nationalisme’ eist de natie als ordenend en legitimerend principe van staatsvorming, congruentie van natie en staat en de ideologie van de natie/natiestaat als hoogste waarde, maar het is de vraag of de natie ‘natuurlijk’ is of een ‘imagined community’.

In de 18e eeuw was er wel groepsbesef, maar slechts een vaag nationaal besef. De staten waren territoriaal of dynastiek en werden pragmatisch uitgebreid; de ‘natie’ of ‘naties’ werden niet (h)erkend. Sinds de 18e eeuw zijn er twee ontwikkelingen: [1] het ontstaan van een cultureel of historisch natiebesef en [2] het idee van volkssoevereiniteit – van/voor wie is de staat? Daaruit komen twee basisvormen van natiebesef voort. [1] Cultureel/romantisch – geschiedenis, traditie, het ‘volk’, tegen universalisme, streven naar etnische ‘zuiverheid’; objectief natiebesef; het Duitse/Oost-Europese natiemodel. [2] Politiek/patriottisch – burgerschap centraal, politieke rechten en betrokkenheid maken de natie, verbonden met Verlichting en liberalisme; subjectief natiebesef; het Franse/westerse natiemodel.

Beide kwamen door de Franse Revolutie (nadruk op burgerschap) en de napoleontische overheersing (geen respect voor nationale gevoelens, centralisering/uniformisering). Bij het Congres van Wenen (1814- 1815) werd Europa heringedeeld volgens een internationale statenorde zonder rekening te houden met nationale/liberale wensen van burgers. Het Europees Concert past zijn antinationalistische ideeën tussen 1815-1848 pragmatisch aan. Tegelijkertijd wordt het cultureel nationalisme politieker en verbonden met liberalisme. In 1830 (liberalisering grondwet) en 1848 leidt dit tot revoluties in heel Europa.