Item gefilterd op datum: december 2012

De gewoonte om metalen in de grond te steken dateert reeds van voor de Bronstijd. Soms gaat het om enkele objecten, andere keren zijn het er wel duizend, zoals bij de randbijlen van Dieskau. Ondermeer ringen, bijlen en sieraden werden gevonden, maar af en toe hebben we slechts te maken met schroot.

Archeologen stelden reeds diverse hypotheses op rond de betekenis, die elk verdedigbaar zijn voor een reeks depots. Sommigen menen dat men de rijkdommen wilde veilig stellen en bewaren om te gebruiken in troebele tijden. Anderen zien hierin een oppotting voor hersmelting. Een derde visie meent een religieuze functie te ontwaren, door de stereotiepe samenstelling van de depots. Een laatste opinie die veel aanhangers wint is dat het vormen van depots dient gezien te worden als een vorm van sociale prestigeverwerving en competitie, vergelijkbaar met de potlatch bij de Noord-Amerikaanse indianen. Dat fenomeen is te vergelijken met de deposities uit de latere Bronstijd.

Het mag duidelijk zijn, in de Bronstijd circuleerden goederen over een vaak grote afstand. Zo vond men bij ons producten met een oorsprong in Ierland, Scandinavië en Centraal-Europa. De snellere evolutie in de technologie was tevens slechts mogelijk door de grotere informatie-uitwisseling.

Voor het transport over land werden er knuppelwegen aangelegd, die zich door natte omgevingen zoals moerassen baanden. Over zee werden reeds de schepen langs de oostkust van Engeland besproken (Ferriby en Doever), die tonen dat het Kanaal geen obstructie vormde. Tevens vond men nabij Ulu Burun en Kaap Gelidonya, ten zuiden van Turkije, een wrak dat wijst op het contact tussen de oostelijke Middellandse Zee en het Midden-Oosten.

Doorheen de tijd zijn enkele muziekinstrumenten manifest aanwezig. Zo zijn er enkele duidelijk te zien op rotstekeningen. Daarnaast vond men vaak ratels, zoals tintinabula of klinkende hangertjes maar de meest opmerkelijke vondsten zijn deze van blaastoestellen. Zo trof men in Scandinavië enkele luren aan, die duiden op technisch vernuft omdat de verschillende buizen precies in elkaar passen. Deze luren werden per twee gevonden in venen, wat moet wijzen op een religieuze deponering.

De Bronstijd vormt echter vooral een bloeiperiode in de rotskunst, en dat doorheen grote delen van Europa. Het betreft graveringen in door gletsjers gepolijste stenen. Hier worden drie bekende voorbeelden besproken.

Bohuslan

Op deze Zweedse site werd gebruik gemaakt van de picking-techniek, waarbij men individuele slagen kan onderscheiden op de rotswand. Zo bekomt men een onbeschilderd contrast tussen de gepatineerde en de afgeklopte wand.

Men treft vrij veel menselijke figuren aan met een duidelijk genderonderscheid (paardenstaarten tegenover fallussen). Deze voorstellingen zijn eerder schetsmatig en er komen verschillende afmetingen voor binnen één paneel. Velen dragen wapens en soms ziet met speciale figuren met rare oren of haren, mogelijks met een religieuze functie.

Daarnaast zijn boten en wagenachtige dingen te zien, en er is ook een ploegscène bekend waarbij men gebruik maakt van een keergetouw. De scènes zijn vaak vrij triviaal (dansen, vechten, werken, …) maar toch geven ze een religieuze indruk, ondermeer door de aanwezigheid van mogelijke zonnesymbolen.

Mont Bego

Deze verrassend afgelegen plaats nabij Nice kent hetzelfde vormengoed maar toch zijn er enkele duidelijke verschillen vast te stellen. Zo zijn er geen boten aanwezig en telt men minder mensachtige figuren, maar valt het grote aantal wapens, van dolken tot hellebaarden, op. Ook hier zijn veldscènes te zien, meestal in vogelperspectief.

Een karakteristiek van de rotskunst bij Mont Bego is het rundskopsymbool, bestaande uit een rechthoek met twee antennes. Ook veel voorkomend zijn variërende, geometrische symbolen. Opmerkelijk is tevens de zogenaamde biddende priester die een dolk in de hand houdt.

Val Camonica

Ook op deze Italiaanse site werd de picking-techniek toegepast. Chronologisch gezien moeten we deze tekeningen echter later situeren, met sporen tot in de IJzertijd. Zo zijn er meer ruiters te zien, met zelfs helmdracht bij de meesten. Verder betreft het dagdagelijkse scènes met gelijke symboliek, zoals de dansende figuren, het ploegen en de wapens. Opvallend zijn de smid en het dorp dat van bovenaf gezien wordt.

Op andere plaatsen, zoals Ierland en Spanje, werden eveneens rotstekeningen aangetroffen. Het is moeilijk om hiervan de symboliek in te schatten. Velen menen dat het gaat om zonnesymboliek, anderen zien een andere toedracht in de vele geometrische figuren, zoals cupules (ronde uithollingen) en spiraaltjes.

Daarnaast zijn ook op vele voorwerpen dergelijke symbolen, zoals puntstrepen, spiralen, e.d. aangetroffen. Ook de objecten zelf geven een dieper inzicht op de toenmalige samenleving.

Onder andere in Aventon werden holle, gouden hulzen gevonden die tot 80 cm groot kunnen zijn. De functie is onbekend, sommigen menen zelfs dat het om rituele hoeden gaat door de doorboringen aan de zijkant.

Een ander voorbeeld van de zonnecultus, is de schijf van Nebra ( cfr. supra).

Tot slot is er ook de wagen van Trundholm, die een nieuw bewijs vormt voor de verspreiding van de zonnecultus. Het betreft een vierwielige wagen, getrokken door een paard, waarop de zon wordt gedragen.

De huizen hebben meestal grote afmetingen (25-30 meter) en zijn woonstalhuizen. Zo is het Hilversumhuis drieschepig (vb. Emmerhout), in tegenstelling tot de Bandkeramische woningen, die nog vierschepig waren. Dit werd bekomen door het weghalen van de nokpalen en het verbinden door middenstutters. In de IJzertijd evolueerde dit tot tweeschepig om vanaf de Romeinse bezetting de huidige situatie te bekomen. De ingang bevond zich aan de langste zijde, en elke kamer had zijn eigen specifieke functie.

Het betreft veelal open nederzettingen, maar in de loop van de midden-Bronstijd ziet men versterkingen optreden. Er heerst een gemengde landbouw met kleine dorpjes van enkele eenheden. Een uitzondering hierop is de site van Hoogkarspel, een eiland waar men door de bevolkingsdruk een gestructureerd dorp vormde met tien tot vijftien huizen naast elkaar.

In Centraal-Europa en El Argar zijn grotere dorpen aanwezig, met een permanente bewoning. In de noordelijke en westelijke gebieden is er echter primitieve, extensieve landbouw op de slechte zandgrond (wat leidt tot uitputting door gebrek aan wisselslag en bemesting) en rotten de houten huizen vrij snel door het grondwater. Dit zorgt er voor dat in deze gebieden de mensen na een bepaalde tijd hun huis verlaten en een nieuw gehucht genereren per generatie. Dit fenomeen noemt men de zwervende erven.

Hieraan gekoppeld ziet men zwervende grafvelden met een 1/1 relatie tussen erf en grafveld in de nabijheid van het dorp. Deze volgen de locatie en functioneren eveneens een generatie lang. In de late Bronstijd wordt het zwervend erf behouden maar gaat men over tot urnenvelden, die vast en langer in gebruik blijven.

Een ander opmerkelijk fenomeen is de manifeste aanwezigheid van de dolk in de midden-Bronstijd. Het ideaal van de krijgsman zat duidelijk diep ingebakken in de martiale samenleving.
Toch blijven er veel vragen rond de vorm van de maatschappij. De rol van de vrouw is afhankelijk van complex tot complex en wisselend, en mede daardoor over het algemeen onbekend. De gelijktijdig geschreven Ilias duidt op de belangrijke rol van de godsdienst maar bij onderzoekers zijn geen of nauwelijks tempels bekend.

Reeds in het midden van het neolithicum vormde Oost-Europa een voortrekker op het gebied van mijntechnologie, denk maar aan de bloeiende silexmijnen. Vooral de ontginning van arsenicumhoudend metaal gebeurde in de kopermijnen, zoals die van Rudna Glava.

De twee toonaangevende culturen zijn die van

• Tiszapolgar leunt sterk aan tegen het Anatolische voorbeeld.
• Bodrogkereztur duidt op een autonome productie van metalen.

Ontstaan vanuit de neolithische klokbekerculturen die de stap zetten naar de metallurgie, dit onder invloed vanuit Oost-Europa, iets wat duidelijk te zien is in de verschillende culturen.

De Unetice-cultuur is genoemd naar een grafveld van zo’n zestigtal graven in de buurt van Praag. In de omgeving ervan zijn sporen gevonden van een naderhand versterkte nederzetting waar men leefde van veeteelt en de landbouw. De vlakgraven, dus zonder bovengrondse monumentaliteit, duiden op een relatief zwakke sociale differentiatie. Het betreft inhumaties in foetale houding, waarbij de zij waarop men ligt afhankelijk is van het geslacht van de dode. Er rond vond men een klein aantal metalen en gendergerelateerde grafgiften, zoals spelden en kleine dolken. Een soortgelijke vindplaats is die van Resmeck.

De opvolger is de Hugelgräbercultuur, eveneens gekend door zijn grafheuvels, die een groter verspreidingsgebied kent. Aanvankelijk betreft het hier inhumaties hoewel er in latere generaties ook sprake is van crematies. Opmerkelijk is dat de doden nu meer onder een grafheuvel worden begraven. Ook gebeuren er begravingen in houten kisten, zoals de vondst in Thuringen, iets wat diende voor de goede bewaring, en met toevoeging van metalen (zoals spelden, banden en wapens) die getuigen van een grote bloei en vooral een eigen ontwikkeling in de metaalproductie.

Het zogenaamde ‘prinsengraf’ van Leubingen (een soortgelijk voorbeeld is te vinden in Helmsdorf) is een bekend voorbeeld van een monumentale grafheuvel, met afmetingen van dertig meter doorsnede en acht meter hoogte. Het betreft een houten grafkamer in tentvorm, afgedekt door een stenen kern en dan aarde. Binnenin bevindt zich het lijk van een grote, oudere man die op de rug ligt, met daarbij ook het skelet van een jongere persoon. Het is onduidelijk of het al dat niet gaat om gelijktijdige begraving, of het om een herbegraving gaat. Vorsers sluiten uit dat de jongeman een offer was, omdat dit ritueel slechts voorkwam bij de Scythen. Daarnaast is veel rijk materiaal gevonden, waaronder stenen artefacten (een hamerbijl, scepters als statussymbool, …) maar ook metalen bijlen, dolken en andere wapens. Bij een hellebaard is de Oost-Europese invloed duidelijk merkbaar, iets dat duidt op de sociale status die de dode had. In Helmsdorf wordt een gelijkaardig graf als Leubingen gevonden. Beiden zijn het graf van een personen uit de elite, een positie die mogelijks verkregen is door controle over de ertsbronnen.

We kunnen dus stellen dat op sociaal vlak, de Unetice-cultuur nog relatief zwakke sociale differentiatie vertoont, terwijl in de Hugelgräbercultuur dit veel sterker aanwezig is. Men gaat ervan uit dat de Hugelgräbercultuur een vrij complexe sociale structuur kende, met een grotere rol voor de groep. De aanwezigheid van enkele elitegraven zal zich doorheen de tijd uitbreiden tot meer graven, die duiden op een bredere basis. Ook wordt de rol van de vrouwen duidelijk door de rijke graven. Of zij stonden in hoog aanzien, of anders kon een hoge positie slechts bereikt worden door een bloedband via de vrouw.

De schijf van Nebra

In 1991 werd een merkwaardige ontdekking gedaan in de buurt van Halle in Duitsland. Er werd namelijk een depot gevonden uit de Unetice-cultuur ( 16^e eeuw), die naast een hielbeitel, twee zwaarden en twee armbanden, een bijzonder object bevatte. Het ging om een bronzen schijf met een diameter van ca.30 cm die aan een zijde versierd was met ingelegde gouden motieven, waaronder bolletjes, een volle cirkel, een maan alsook twee boogvormige elementen. Dit voorwerp zou een hemelschijf moeten zijn. Het was duidelijk dat de hemelschijf in die tijd al aan een restauratie onderworpen geweest was, daar sommige delen ontbraken en andere overdekt waren met nieuwe elementen. De cirkel en de maanvorm beelden hoogstwaarschijnlijk de zon en de maan af. Daarnaast zouden de bolletjes sterren afbeelden, waaronder een ensemble van 7 sterren die waarschijnlijk verwijzen naar de Pleiade. De gebogen vorm zou dan weer een boot voorstellen, namelijk de boot die iedere dag de zon van zijn ondergang nar de zonsopgang voert. Het laatste boogvormig element, alsook een boogvormig element dat ontbreekt, zouden kunnen gediend hebben om de tijd en de seizoenen aan te duiden. Daarom wordt de schijf gezien als een soort kalender of hemelschijf. Kennis van de hemel en sterren vinden we dus niet alleen terug bij grote, machtige beschavingen als Egypte, maar ook hier in Scandinavië. Een ander voorbeeld van een voorwerp uit het noorden dat er op wijst dat men kennis had van tijd, seizoenen en de hemel, is Stonehenge.

Iets later dan de anderen, (in de loop van de 18^e eeuw v. C.) ontstond deze erg rijke cultuur, ondanks de afwezigheid van metaalertsen. Deze rijkdom is te wijten aan de amberwinning, mogelijk aan de Baltische stranden, en het handelsnetwerk via de Noordzee en de rivieren. Amber is goudkleurig, brandbaar fossiel hars dat geliefd was omwille van de bewerkbaarheid voor sieraden zoals kraaltjes. De amberroutes liepen tot in het Middellandse Zeegebied.

Vooral in Jutland zijn enorm veel grafheuvels te vinden, die in de 19^e eeuw massaal werden opgegraven door de bloei van de archeologie. Het betreft hier inhumaties in houten kisten of stenen grafkamers, en in een later stadium crematies. De eiken, onversierde sarcofagen waren uitgeholde boomstammen, die blijk geven van een goede conservering door de organische zuren. De heuvels zelf werden afgedekt met stenen of plaggen en vormen vaak een relatief klein grafveld, ingericht op de ruggen.

Via ondermeer de vrouw van Egtved is de kledij van deze cultuur bekend. Het is echter onbekend of deze trui, touwrok en kousen dagelijkse kledij waren. Velen menen van niet door de medeaanwezigheid van sieraden in brons, waarvan een schijf de opvallendste is, en berkenbasten doosjes, mogelijks met rituele functie. Andere vondsten zijn de vrouw van Skodstrup met een fijn wollen haarnetje en mannen, zoals die van Muldbjerg, met capes, hoed en een soort peplum met riem.

Talrijk zijn ook de sporen van de rijke en gevarieerde bronsproductie. Voorbeelden hiervan zijn een scheermes of statussymbolen zoals de schijven, bijlen en wapens.

Men bouwde drieschepige, houten gebouwen met een strodak die functioneerden als een woonstalhuis. Deze waren twee- of driedelig met ook een stal (een soort veeboxen) en vermoedelijk ook een opslaggedeelte. Deze wijzen op de gemengde landbouweconomie.

Per fase werden een paar boerderijtjes gevonden met enkele bijgebouwen. Een dergelijke kern had een dichte band met een funeraire plaats.

Ook voor Scandinavië moet maritiem transport erg belangrijk geweest zijn. De vele afbeeldingen van boten op rotsgraveringen en metalen objecten wijzen hierop. De schepen lijken echter complexer in elkaar te steken, dan de schepen die teruggevonden werden in Dover. Ze hebben namelijk een uitgesproken voor -en achterschip, en worden meestal bemand door roeiers. Soms is zelfs een zeil afgebeeld. Deze schepen zouden gebruikt geweest zijn voor enerzijds lokaal maritiem transport ( langs de kusten van de Baltische Zee), maar waarschijnlijk werden ook grotere afstanden over de zee afgelegd (misschien zelfs via de Baltische Zee naar de Noordzee). Het is tevens niet helemaal uitgesloten dat amber via rivieren als de Oder of de Weichsel werd ingebracht.

Een merkwaardig graf uit de vroege Scandinavische bronstijd, is het graf van Kivik (ca. 1700v.C-1500v.C.). Deze zou kunnen getuigen over de lange reisafstanden per boot. Onder een stenen grafheuvel werd namelijk een grote stenen grafkamer gevonden, die versierd was. Acht platte stenen waren versierd met afbeeldingen van paarden, tweewielige wagens, gespaakte wielen, boten, enz. Mogelijkerwijze zijn het afbeeldingen die de lange reizen van de overledene afbeelden. Inspiratie voor dergelijke afbeeldingen moeten we halen in Oost-Europa, of zelfs is de Aegeïsche wereld, en zouden kunnen wijzen op de prestige die men verwierf door het maken van dergelijke grote reizen.

Reeds in de voorgaande periode was de Atlantische zone gekenmerkt door een groot netwerk. Ook heeft dit gebied een grote rijkdom aan grondstoffen, zoals koper, tin en zelfs goud.

Het Atlantisch Complex bestrijkt een enorm groot gebied, en wordt vaak opgedeeld in twee gebieden. Enerzijds zijn er de Britse Eilanden, Noord-Frankrijk en het huidige België, anderzijds is er westelijk Spanje, Portugal en Atlantisch Frankrijk. Wat opvalt bij deze indeling is dat het Kanaal geen grens vormt en dat er dus onderlinge communicatie moet zijn geweest. Dit valt af te leiden uit sporen van grondstofuitwisseling in onze streken met de Britten, maar ook met het noorden, door de aanwezigheid van amber. Daarnaast zijn ook enkele boten gevonden doorheen de Kanaalzone, zoals in Ferriby (een zeewaardige, genaaide boot van 10 à 15 meter lengte), Douvres (een boot gevormd door een uitgeholde stam) en Blight (resten van een vissersboot en netten.

Koper werd aangetroffen in o.a. Ierland, Wales en Zuid-Engeland. Tin kwam vooral veelvuldig voor op het Iberisch schiereiland, Bretagne en in Cornwall. Goud is vooral aangetroffen in Zuid-Oost Ierland (Wicklow bergen) waar een prachtige productie van gouden sieraden tot stand kwam. Gebieden die echter arm aan ertsen waren, zoals onze streken, slaagden er toch in om te participeren in deze netwerken.

Westelijk Europa biedt meer dan voldoende mogelijkheden om een stabiele landbouweconomie uit te bouwen, steunend op enerzijds landbouw (met een niet-kerende ploeg en nieuwe soorten die gedomesticeerd worden) en op veeteelt (vooral de drie traditionele soorten rund, schaap-geit en varken).

De nederzettingen zijn over het algemeen open van karakter, meestal in kleine eenheden van een paar huisjes met daarin weinig sociale differentiatie. Ook worden deze nederzettingen slechts voor een beperkte tijd bezet, zeker in de gebieden waar de gronden armer zijn voor landbouw en veeteelt als in het Hilversumcomplex. We kunnen dus spreken van een soort traag nomadisme.

De begrafenispraktijken kenmerken zich in grote mate door individuele begraving ( wat later crematie van de dode) onder ronde grafheuvels. Afhankelijk van de sociale positie zijn deze graven rijker of armer. Er is wel een duidelijke groei van sociale differentiatie merkbaar, wat af te leiden valt uit de aanwezigheid van enkele prinselijke graven tegenover een grote hoeveelheid sobere graven. Vervolgens zullen drie grote culturele tradities besproken worden, namelijk Wessex, Armorika en Hilversum. De continuïteit met de bekerculturen moet echter benadrukt worden.

Het Wessexcomplex

De Britse eilanden bevatten een enorme rijkdom aan grondstoffen. Het is dan ook niet verrassend dat in het gebied van de Wessex (bij Stonehenge), zich een nieuw machtscentrum ontplooit. Er moet echter wel opgemerkt worden dat sommige megalitische centra, zoals Stonehenge, ook gedurende deze periode blijven functioneren. Zo wordt in Stonehenge de cirkel met trilithons ( twee verticale stenen met een horizontale steen erop) opgetrokken. Stonehenge vormt een centrum van een ritueel landschap, waarin tientallen grafheuvels zijn opgetrokken.

Het Wessexcomplex omvat vele grafheuvels, vaak rond met een variërende vorm qua topjes, met grachten aan de voet als afscheiding tussen het rijk van de levenden en de dodenwereld. Naarmate de tijd vorderde evolueerde dit naar lineaire grafheuvels.

Uit dezelfde periode wanneer Stonehenge opgetrokken werd, dezelfde, worden er in dezelfde regio in Boscombe Down verschillende individuen in eenzelfde graf aangetroffen. Het gaat om drie volwassen mannen, een mannelijk adolescent en drie kinderen. Sommigen waren duidelijk met veel zorg gedeponeerd, anderen waren verstoord in het graf. Zo’n collectieve begraving is eerder typisch voor het Neolithicum, en vormt dus een uitzondering. Wat nog merkwaardiger is, is dat isotopenonderzoek van spoorelementen in het email van de tanden aantoonde, dat ze niet uit de streek kwamen. Ze kwamen uit Wales. Dit is dus weer een voorbeeld van de grote mobiliteit in de bronstijd.

Een voorbeeld is het bijzonder rijke inhumatiegraf van Bush Barrow. Onder de gevonden voorwerpen bevonden zich een bronzen bijl, lanspunten en dolken. Daarnaast was er ook een scepter aanwezig, die bezet was met ivoor en amber, iets wat wijst op de rijke handel. Tot slot vond men ook gouden sieraden, zoals een borstplaat en klinknageltjes op de greep van enkele van de wapens. Dit getuigt dus duidelijk van de groeiende sociale differentiatie in de loop van de bronstijd.

Op vindplaatsen van het Wessexcomplex zijn talrijke rillatonbekers gevonden. Deze gouden bekers met een geribbelde structuur vertonen grote gelijkenissen met Centraal-Europese vondsten.

Andere voorname sites zijn deze van Hove, met zijn amber bekertje, en Pitkennedy, waar een gitsieraden tumula (dit is een maanvormig borstsieraad) werd gevonden. Het principe van de tumula is wijdverspreid, en in verschillende materialen ontdekt. Dit vormt opnieuw een teken van de economische activiteit.

Op het gebied van de nederzettingen is er voor de eerste maal sprake van ronde huizen. Deze zijn gegroepeerd in enkele kleine gehuchten of dorpjes. Men ziet reeds een akkerlandschap ontstaan door menselijke ontbossing, iets wat leidt tot heideopeningen in het platteland.

Het Armoricacomplex

Het volgende complex is bijzonder gelijklopend met dat van Wessex. Het betreft de Armorikaanse cultuur uit Bretagne, een streek met een grote rijkdom aan tin. Ook hier is sprake van grafheuvels, die zich aanvankelijk concentreerden aan de kust van Bretagne (vb. St-Just, St-Fiacre), maar met verloop van tijd ook meer voorkomen in het binnenland. Zo zijn er langs de kust soms hele reeksen grafheuvels aan het licht gekomen, zoals in de Monts d’Arrée.

Het betreft hier vrij grote heuvels, waarbij de constructie een stenen afdekking kent, die voorbehouden waren voor de rijkere klasse. De dode werd begraven in een stenen grafkamer met vele grafgiften zoals bronzen scepters en wapens met gouden klinknageltjes, amber polsbeschermers en vele halssieraden. Ook waren er soms stenen pijlpuntjes aanwezig, die aantonen dat silextechnologie niet verdwijnt, maar hoogstaander wordt.

Een van de meest typische voorbeelden van een dergelijke grafheuvel is die van Kernonen en Plouvorn, een grafheuvel van 50m in doorsnede en 6m hoog. In een stenen grafkamer van 4.7m bij 1.3m werd een graf aangetroffen met rijke grafgiften. Er werden een drietal bronzen bijlen gevonden, een drietal bronzen dolken met gouden klingnageltjes op de greep, bronzen spelden, een polsbeschermer in amber en tenslotte een 40-tal mooi afgewerkte vuurstenen pijlpunten. Het gaat hier dus duidelijk om een elitegraf.

Een iets soberder graf is die van Saint-Just. Ook hier betreft het een elitegraf, met enkele rijke grafgiften zoals afgewerkte vuurstenen pijlpunten en een stenen scepter met gouden klinkgnageltjes.

Het Hilversumcomplex

Het derde en laatste complex kent zijn centrum in Zuid-Nederland en Vlaanderen. Daarnaast is er ook een duidelijke band met het Britse Kent, wat de intensiteit van het contact over het Kanaal bewijst. In onze streken waren er echter geen natuurlijke ertsen aanwezig, in tegenstelling tot de koper- en tinmijnen bij de vorige twee complexen. Dit leidde tot stevige import, zoals te zien is op de site van Exloermond. Hier vond men een kraalketting waarvan de technologie onder Egyptische invloed lijkt te staan en die het grote belang van amber en tin, en dus relaties, toont.

Funerair maakten de bewoners van deze streken gebruik van een oppervlakkig graf waar dan een heuvel bovenop kwam. Hierbij is er ook sprake van hergebruik, dat wil zeggen dat er meermaals secundaire begravingen voorkwamen in dezelfde heuvel, mogelijks een soort familiegraf. Rond 1850 v.C. is de overgang van inhumatie- naar crematiegraven voltooid.

Veel van deze heuvels zijn echter opgegeven voor Romeinse aedificieën, maar toch kan men uit de resterende sporen een grote typologie qua peristaltische structuren (zoals palen, wallen, grachten, …) onderscheiden. Ook luchtfotografie heeft er de laatste jaren toe bijgedragen dat vele nieuwe graven die zich onder de ploeglaag bevonden aan het licht kwamen. Deze luchtfoto’s toonden grote donkere cirkels in de bodem, waarna men deze ging onderzoeken en stootte op grafheuvels uit de bronstijd. Dergelijke ontdekkingen deden zich vooral voor in de provincies Oost- en West-Vlaanderen.

Deze graven, zoals dat in het Nederlandse Elk, zijn echter voorbestemd voor de elite. Wat er gebeurde met de andere negentig procent graven is onduidelijk. Onderzoekers houden rekening met zowel crematies als vlakgraven. De grafvelden waren meestal relatief klein (enkele eenheden, tot maximaal 10 of 20-tal graven), die veelal gedurende een korte periode in gebruik waren. Men schat de ‘levensduur’ van een dergelijk grafveld op één generatie, iets wat in verband gebracht kan worden met de nederzettingspatronen ( semi-nomadisch).

Een uitzonderlijke vondst is het graf van Wassenaar, waar men een massagraf (12 personen: twee kinderen, twee adolescenten en acht volwassenen) vond zonder grafgiften. Minstens één van de overledenen is in een gewapend conflict gestorven, gezien hij een silexpijlpunt tussen zijn ribben had. Of de anderen ook vermoord zijn, kan niet met zekerheid gezegd worden, al wordt het vermoed. Radio- koolstofdateringen plaatsen het graf rond 1700 v. C.

De nederzettingen in onze gewesten zijn goed gekend. Het zijn ook hier open nederzettingen (zonder versterkingen dus), waar één tot vier huizen samen voorkomen. Ook worden er enkele bijgebouwtjes aangetroffen, zoals vierpalige piekertjes of graanschuurtjes. De plattegrond van een woning bij de Hilversumcultuur is erg typerend: de woningen zijn langwerpig (ca. 25 m lang) met meestal korte afgeronde zijden. Ook is het huis drieschepig en toont verschillende onderdelen, waarbij elk deel een bepaalde functie heeft ( schuur, stal en woongedeelte). Men noemt deze typische woningen dan ook ‘woonstalhuizen’.

Transport over de Noordzee

De Noordzee fungeert, zoals eerder gezegd, helemaal niet als grens, maar eerder als verbindingselement tussen de bovengenoemde complexen. We treffen dan ook duidelijke aanwijzingen aan van maritiem transport. Zo zijn er een hele reeks boten gevonden in Engeland, zoals de Ferriby boten of de boot van Dover. Tevens zijn in de Noordzee restanten van wrakken gevonden, zoals langs de kusten van Dover

In Dover is een 11 meter lange boot teruggevonden die uit aan elkaar genaaide planken bestond. Bijenwas zorgde dat de boot zeebestendig was.

In Ferriby zijn verschillende boten teruggevonden, die eveneens sporen vertoonden van een verfijnde bouwtechniek. De best bewaarde boot was 13 m lang en bestond ook uit aan elkaar genaaide planken. Vermoedelijk werden deze boten met peddels gemanoeuvreerd.

Het westelijke gedeelte van de Middellandse Zee ontwikkelde zich grotendeels los van de ontwikkelingen in het oosten. Slechts enkele zeldzame Mykeense scherven werden gevonden op Sardinië, en twee scherven werden gevonden in de regio van de monding van de Guadalquivir (zuiden van Spanje).

De rijke aanwezigheid van ertsen in Spanje, koper en tin in het noordoosten en koper in het zuiden, zorgde ervoor dat in de buurt van Almeria een cultuur tot bloei kwam. Deze werd ontdekt door de gebroeders Siret, Belgische mijningenieurs, die in 1880 tijdens hun mijnwerkzaamheden in de regio opgravingen hebben verricht en zo deze cultuur aan het licht brachten. Het bergachtige gebied in de streek van Almeria biedt mogelijkheden tot landbouwgronden in de rivierdalen en graslanden voor het vee. Ook hier zien we het opkomen van elites, die hun positie in hun graven weten te tonen. De nederzettingen bevinden zich op strategisch gelegen hoogtes, zogenoemde acropolen. De versterkte dorpen bestaan uit een reeks smalle straten met kleine huisjes.

Een belangrijke vindplaats is die van El Oficio, een acropool die zich bevond op een natuurlijk beschermd plateau. Het versterkte dorpje, met een reeks kleine huisjes langs smalle straten, beschikte over waterreservoirs en had ook graven binnen de nederzetting (onder de huizen en straten).

De grafvelden, zoals die in El Argar, waarnaar de cultuur is vernoemd, zijn vrij groot, tot duizend graven. Hierbij gaat het zowel om inhumaties als crematies, hoewel dat laatste slechts later opduikt. Vaak gebeuren deze in cisten, dat zijn stenen grafkamers, of pithoi, grote aardewerken potten. Bij het lichaam bevonden zich vaak rijke grafgiften, afhankelijk van het geslacht: sierraden in allerlei materialen, zoals diademen voor de vrouwen tegenover wapens (waaronder ook een hellebaard) voor de mannen. Daarnaast is ook voor beide geslachten aardewerk gevonden, dat opvalt door zijn schoonheid, fijne bewerking en puntbodems.

Opvallend is het veelvuldig aantreffen van amber. Dit zou erop wijzen dat deze cultuur deel uitmaakt van de vroege handelsnetwerken.

Terwijl in het late 3^e millennium het Oude Rijk in Egypte plaats maakt voor het Nieuwe rijk ( 1975 v C.), terwijl in Mesopotamië het Akkadische rijk rond 2200 verdwijnt en het Babylonische en later Assyrische rijk opkomen, ontwikkelt er zich in het Oosten van de Middellandse Zee een heel ‘commercieel’ handelsnetwerk in allerhande producten.

Langs de kusten ontwikkelen zich (versterkte) nederzettingen, eventueel met een citadel, die deze handelsnetwerken controleren. Voorbeelden hiervan zijn Troje in de Dandarellen, of Lerna in de Argolide. Kenmerkend voor deze nederzettingen is dat centraal zich een ‘megaron’ huis bevindt. Dit is een lang rechthoekig elitehuis met verschillende kamers in het verlengde van elkaar. De nederzettingen kenmerken zich door grote rijkdom aan vondsten, waaronder goudschatten. Dit bewijst dus dat het elites waren die deze nederzettingen bewoonden, en dus de handelsroutes controleerden. Het meest cruciale punt van deze handelsroutes in de Egeïsche zee is Kreta.

De Minoïsche wereld

Kreta kon door haar gunstige geografische ligging, namelijk op de kruising van de Egeïsche en Egyptische handelsnetwerken, al snel grote rijkdom uitbouwen en haar eigen netwerk uitbouwen. Zo werpt Kreta zich op tot het centrum van de handelsroutes tegen het einde van het derde millennium. Belangrijke producten waren koper en obsidiaan uit de Cycladen en ivoor, goud en andere luxueuze producten uit het zuiden. Op Kreta duiken op die manier paleizen op, die al regionale centra fungeren. Deze paleizen kenmerken zich door een open centraal plein, omringd door een veelheid van kamers ( opslagplaatsen, publieke ruimtes).

Het zijn duidelijk centrale plaatsen, waar allerhande producten werden opgeslagen (gezien de vele enorme dolia), waar administratieve ( in Lineair A) en rituele activiteiten plaatsvonden. Belangrijke importproducten voor Kreta waren ossehuiden koperstaven, tin en ivoor. De exportproducten waren vermoedelijk vooral wol, wijn en olijfolie.

Opvallend is dat deze paleizen helemaal niet versterkt zijn door omwallingen of een andere vorm van verdediging. Volgens sommigen wijst dit erop dat de Minoïsche beschaving een vreedzame samenleving was. Anderen menen echter dat men omliggende zeeën in die mate beheerste en controleerde, dat men geen vrees had voor een aanval van buitenaf. De bekendste van deze paleizen zijn Knossos en Mallia, in het noorden van Kreta, en Phaestos in het zuiden. De Minoïsche beschaving is opgesplitst in drie fases: het vroeg-palatiaal ( 1950-1700 v.C.), het laat-palatiaal (1700-1450 v.C.) en het post-palatiaal ( 1450-1050 v.C.).

Het staat vast dat de maritieme routes, en dus maritieme handel en transport belangrijk waren voor Kreta. Afbeeldingen van boten met roeiers of zeilen worden dan ook regelmatig teruggevonden. Er moet dus ongetwijfeld een zeevarende bevolkingsgroep bestaan hebben op Kreta, gecontroleerd door de paleisbewoners.

De Mykeense wereld

Al in de 17^e eeuw v. C. begint het Griekse vasteland een belangrijke rol op te eisen in de netwerken en handelsroutes van de Egeïsche wereld. Rond 1400 v. C. nemen de Mykeense paleizen dan ook de rol van de Minoïsche over. Op het Griekse vasteland ontwikkelen zich verschillende machtscentra, ook weer in de vorm van paleizen, waarvan Mykene zelf de meest centrale en bekendste is. . Deze paleizen fungeren eveneens als centrale plaats voor opslag, administratie ( Lineair B, Grieks) en rituele handelingen. Het verschil met de Minoïsche nederzettingen, is dat de Mykeense paleizen wel degelijk versterkt zijn met enorme muren. Ook heerst er in de Mykeense beschaving een ander sociaal beeld, namelijk dat van het ideaal van de krijger. Een voorbeeld van dit ideaal is de vondst van ‘het harnas van Dendra’ in een grafcontext. Hun rijkdom hebben de verschillende Mykeense nederzetten enerzijds te danken aan hun positie binnen de handelsroutes, en anderzijds door het feit dat ze zich bevinden in rijke landbouwgebieden.

Ulu Burun en Kaap Gelidonya

In 1982 werd enkele kilometers ten zuiden van de Turkse kust een wrak gevonden dat een illustratief beeld geeft van de handelsnetwerken in de bronstijd.

Het wrak bleek een gezonken koopvaardijschip te zijn uit de 14^e eeuw v. C. Het schip bevatte toen ca. 10 ton koper (in de vorm van 354 ossehuiden staven), 1 ton tin, goud, zilver, ivoor, struisvogelschelpen, amforen met terpentijn, gekleurd glas, ebenehout, en nog een pak ander materiaal uit Egypte, de Levant, Cyprus en Kreta.

Een andere vondst was het gezonken schip van Kaap Gelidonya ( late 13^e eeuw v. C.). Deze bevatte eveneens koper (uit Cyprus), tin, en Mykeense ceramiek. Het schip was wat minder rijk dan die van Ulu Burun, dus zouden we volgens sommige onderzoekers eerder te maken hebben met de vracht van een bronssmid.