Item gefilterd op datum: januari 2014

Men vormde verbrokkelde gebieden om tot gecentraliseerde staten wat zorgde voor wisselvalligheden in de dynastieke strijd en kwetsbaarheid, een strijd tegen feodale heren en een vijandschap tussen staten met steeds hogere militaire uitgaven en een zoektocht naar nieuwe financiële technieken en bureaucratische methoden. Zo verwerft de vorst militaire onafhankelijkheid t.o.v. de adel. Er ontstond een vorming van een nationaal leger, een schaalvergroting ervan en een professionalisering met de introductie van primitieve artillerie en handvuurwapens en een langdurige training.

Men begon met het scheppen van centralistische staatsinstellingen. Oorspronkelijk waren loyaliteitsgevoelens vnl. gericht op lokale en regionale leefverbanden, maar de consolidatie van verworden eenheid via centrale instellingen zorgde voor nationalisering en een binding aan vaste regels die controleerbaar en voorspelbaar waren.

Langzaam groeide de scheiding tussen koninklijk huishouden en regering. Er ontstond een onderscheid tussen overheidsdienaren en dienaren van de vorst, ambtenaren van de vorst functioneren aan de hand van reglementen en gespecialiseerde diensten en instellingen ontstaan. De relatie werd ook formeler in de houding ten aanzien van adel en burgerij, het groeiende aantal wetten en een diepere greep op het dagelijkse leven.

Daarnaast had de vorst meer economische middelen vanaf de zestiende eeuw dankzij kolonisatie en een uitbreiding van het handelskapitalisme en de belastingen stegen dankzij een systeem van permanente belastingen, zware accijnzen en professionalisering van de inning. Men voerde een economische politiek gericht op vergroting van de staatsinkomsten via protectie en afroming van de inkomsten naar de staatsinstellingen. Er ontstond een vorstelijk mercantilisme of staatprotectionisme die de uitvoer bevorderde, de import belemmerde en de verdeling van voedsel voorzag.

Er bestonden nog steeds nauwe betrekkingen tussen kerk en staat met de kerk als ideologische steunpilaar en uivoerende arm van het openbaar gezag. Na de reformatie werd de kerk genationaliseerd.

De ontwikkeling van staten tussen 1500 en 1800 ging van privé-domein van de vorst naar de staat, een groei van het centraal gezag gesteund op algemene regels, wetten en ambtenarij en meer invloed op het leven van de burgers. Dit proces was afhankelijk van de vorst en de raadgevers, de sociale verhoudingen en de verhouding ten opzichte van andere staten.

Er ontstonden veranderingen dankzij de economische veranderen. De clerus was sterk verbonden met aristocratie in katholieke landen en de hoge adel werd bedreigd door een groeiende machtspositie van de vorst en de lage adel door prijsstijgingen. De boeren waren afhankelijk van grootgrondbezitters en de rijke burgerij in steden verkreeg een relatief onafhankelijke positie, toename van economische mogelijkheden en een groeiend zelfbewustzijn. Men vroeg zich af hoe samen te werken met steden. De ambachten in de steden werden in economische positie bedreigd door ondernemers en huisnijverheid en de vorst, die controle probeerde te verkrijgen op de gilden

De sociale mobiliteit was beperkt en de staatsoverheid meestal éénhoofdig namelijk een vost, die de functies delegeerde aan hoge ambtenaren en gunstelingen. Dit gezag varieerde naar omvang en belang per staat en men moest daarbij rekening houden met corporaties en standen. Er bestond een machtsspel tussen de standen en de vorst. Aanvankelijk was er een stabiel evenwicht tussen beide maar dat werd verstoord tijdens de nieuwe tijd en verbroken in voordeel van de vorst. De absolute vorstenmacht ontstond (vnl. theorie versus praktijk en illusie via propaganda en representatie).

De standensamenleving wordt gekenmerkt door de stand als criterium van sociaal onderscheid, wat functionele differentiëring, een sociaal leven bepaald door de stand, een ongelijkheid en een beperkte mobiliteit met zich meebracht. Er bestond een sociale hiërarchie bepaald door status en traditie en een onderscheid tussen de eerste of biddende stand, de tweede of strijdende stand en de derde of werkende stand.

De eerste stand of de geestelijkheid vervulde een belangrijke functie in de samenleving (geestelijk leiderschap) en bekleedde een adviserende functie voor de vorst. Er was een onderscheid tussen hoge en lage clerus, waarbij de hoge geestelijkheid vaak van adel was.

De tweede stand bestond uit de adel waartoe men behoorde door geboorte, maar ook de vorst had de macht om onderdanen tot de adelstand te verheffen. Ze hadden extra privileges en toegang tot lucratieve overheidsfuncties. Er bestonden twee soorten adel la noblesse d’épee of adel van het zwaard en la noblesse de robe of adel van de tabberd. Er bestonden spanningen tussen de oude en nieuwe adel wegens de verdeling van functies en de toetreding tot de standenvergadering, waarin men eisen kon stellen en een onderscheid tussen rijke en armere adel.

De derde of werkende stand werd meenstal gedefinieerd als de burgerij van de steden. De burger door geboorte of kooprecht, wat verwijst naar het oligarchiseringsproces sinds de 15^de, 16^de eeuw. Regenten kregen belangrijke en lucratieve stedelijke ambten, maar zij zonden slechts een afvaardiging naar de staten generaal.

De landbouwbevolking had de markt als regulerend mechanisme met als hoogste sociale waarde de hoeveelheid productiemiddelen. Er was een grotere sociale mobiliteit en dus meer mogelijkheden tot individuele zelfontplooiing

Staatvorming is een proces op lange termijn en staten zijn heerschappij en bestuursstructuren: ze zijn relatief autonoom, gebonden aan een territorium, gecentraliseerd, gespecialiseerd en gedifferentieerd en ze steunen op gewelds en belastingenmonopolisering. Staten concurreren met elkaar en de ontwikkeling wordt gesteund door het handelen van elites en bevolkingen, een eeuwenlange machtsstrijd tussen menselijke samenlevingen.

Volgens Max Weber is de staat een politieke organisatie van een bepaalde menselijke samenleving binnen een specifiek territorium. De organisatie ervan is relatief duurzaam en de leiding is in handen van een bestuurlijke staf die regeert en bestuurt door middel van uitvaardigen en doorvoeren van regels via vaststaande procedures.

Norbert Elias bouwde voort op deze definitie en ontwikkelde de theorie verder uit. Hij geeft geen strikte of formele definitie van staat, maar een procesmatige benadering van staatsvorming. Belangrijke aspecten hierbij zijn dat een staat enkel kan ontstaan in een samenleving met een hoge functionele differentiatie, gekenmerkt door een gedifferentieerd en gespecialiseerd centraal bestuurapparaat met monopolie op geweld en belastingen. Zijn visie op de koningsfiguur of de ontwikkeling van monopolie mechanisme van macht draait rond de strijd om een machtsmonopolie volgens de wet van de survival of the fittest. Het is een blinde, ongestuurde strijd zonder teleologische visie en een machtsmonopolie gevestigd door belastingsinning en geweld. De macht wordt onpersoonlijker en meer geïnstitutionaliseerd door schaalvergroting en functionele differentiatie van de maatschappij. De instellingen worden gecreëerd in de schaduw van de vorst, professionaliseren zich en maken de vorst overbodig. Het is wel zo dat het uitspelen van de belangengroepen in de maatschappij afhankelijk zijn van de capaciteit van de vorst.

Norbert Elias heeft oog voor het procesmatige karakter en legt een groot gewicht bij endogene factoren, maar onderschat exogene factoren zoals oorlog, externe ordening van de staten en ontwikkelingen in het buitenland. Het is gebaseerd op het Frans model, maar weinig oog voor de verschillen in ontwikkelingen in Europa.

Charles Tilly stelt als begrip van staatsontwikkeling in West Europa een consolidatie van het staatsterritorium, verloop van centralisering, differentiatie van bestuur van andere organisaties en het tot stand komen van monopolisering en concentratie van dwangmiddelen. Hij heeft weinig ook voor het procesmatige en introduceert het begrip statelijkheid. Koen Koch spreekt hier over verstatelijking ten opzichte van ontstatelijking.

We zien bij Weber en Tilly relatief statistische definities, maar er zijn verschillen tussen staten en staatsontwikkeling afhankelijk van de plaats en tijd. De staat en het statenstelsel zijn voortdurend in ontwikkeling zonder gelijkblijvende structuren, maar voortgaande processen. Er is aandacht voor een noodzaak de fasen te onderscheiden in het proces, niet teleologisch te werk te gaan en een onderscheid tussen staatsvorming in enge en ruime zin.

Het staatsvormingsproces is van groot belang voor de politieke, economische en sociale geschiedenis. Het bestaat uit verschillende stadia. In enge betekenis gaat het om de politieke, militaire, economische en institutionele eenmaking van staten en in ruime betekenis over natievorming, de omvorming van een staat tot politieke democratie en de ontwikkeling van de verzorgingsstaat.

Het succes van vorsten bij de uitbreiding van hun macht zorgt uiteraard voor nieuwe problemen zoals nieuwe gebieden bestuurd door één of andere vorm van rechtmatig bestuur (Machiavelli met il principe). We moeten het fenomeen staatsvorming echter relativeren. Misschien is het niet meer dan een tussenstadium in de geschiedenis, er is een verlies van bevoegdheden aan supranationale organisaties en een verlies voor de bevoegdheden van regio’s. De nationale staat is een typisch Europees product, maar niet altijd succesvol als exportproduct.

De nationale staat is een recent fenomeen (zes à zeven eeuwen geleden, het modernisme twee eeuwen geleden) en heeft een grote impact op het dagelijks leven. Dit vanwege het overheidsbeslag op de economie, de zorg voor onderwijs, gezondheid, veiligheid en de economische infrastructuur, een systeem van regelgeving en wetgeving met rechten en plichten en onze mogelijkheden zijn verbonden met de staat en afhankelijk van de verhoudingen tussen de staten.

We onderscheiden vier stadia in de expansie van de militaire macht: een tijdperk van patrimonialisme (machthebbers actief als oorlogvoerders en rekrutering van eigen troepen en vloten) naar een tijdperk van makelarij met huurlingenlegers naar een tijdperk van nationalisatie met een eigen leger en een eigen militaire structuur binnen de stat naar een tijdperk van specialisatie, waarbij men over ging naar massaconscriptie, organisatie van reservelegers en vrijwilligersleger. Dit laatste begon met de levée en masse in Frankrijk in 1793 en bekwam een algemene tendens in Europa na 1850.

Dit proces van verburgerlijking in een tijdperk van specialisatie zorgde voor een uitbreiding van militaire activiteiten, maar een daling van het relatief belang en een onderschikking aan het burgerlijk bestuur. In vredestijd stabiliseerde het aandeel van de bevolking werkzaam als militair terwijl andere vormen van staatstewerkstelling expandeerden, de uitgaven voor niet militaire activiteiten stegen en het aandeel van militaire uitgaven in het nationaal inkomen daalde ondanks de expansie van dergelijke budgetten. Dit leidde tot beperkingen van de autonome macht van militairen.

Er ontstond een creatie van staatsstructuren die niemand wenselijk achtte aangezien machthebbers steeds rekening moeten houden met anderen en organisaties eigen belangen, rechten en noden ontwikkelden wat leidde tot een proces van bureaucratisering. Ook ontstonden nieuwe structuren en instituties en werden deze gebruikt op andere dan de voorziene manieren. Een voorbeeld hiervan is de staatsinmenging in voedselvoorziening wat varieerde afhankelijk van de kenmerken van de staat en zijn dominanten klassen. Ook de vormen van massavertegenwoordiging die onderdanen konden bekomen dankzij onderhandelingen brachten inmenging van de staat in nieuwe activiteiten met zich mee. Dit gebeurde vooral op het domein van productie en distributie met een stijging van de staatuitgaven vooral op het vlak van sociale dienstverlening.