Item gefilterd op datum: januari 2014

 onlosmakelijk verbonden met VMT: complexe interactie volkse en elitaire opvattingen over hekserij en heksenvervolging

• hoewel de elite zich meer en meer sceptisch opstelde tov het bestaan van heksen, bleef het volkse bijgeloof bestaan tot in de 20^e E
• ideeën en acties vd elite (vnl. clerici en juristen) maakten de grootschalige vervolging en terechtstelling echter juist mogelijk

 hekserij was aanvankelijk een probleem dat zich voordeed in gesloten dorpscontext

• dorpelingen werden geconfronteerd met tegenslagen waar geen directe verklaring voor was : plotse ziekte en dood, impotentie, misoogsten, ..
• verantwoordelijkheid werd vaak gelegd bij heksen: die zouden maleficia of schadelijke magische handelingen hebben verricht

 stereotype vd heks = arme, alleenstaande vrouw, soms ook mannen !

 Late Middeleeuwen: eeuwenoude hekserijgeloof wordt door een kleine intellectuele elite (!) geïntegreerd in een nieuwe leer: demonologie

• gegeven van het plegen van maleficia = ondergeschikt aan het feit dat zij een pact met de duivel (  gevaar voor de maatschappelijke orde)
• heksen handelden bovendien niet alleen, maar namen deel aan de sabbat waarbij de duivel aanbeden en gruwelijke daden werden gepleegd
• deze ideeën werden uiteengezet in demonologische traktaten die als praktische handleidingen voor vervolgers moesten dienen
  • 1486: Malleus Maleficarum - Krämer & Sprenger
  • 1580: De La dénomomanie des sorciers - Bodin
  • 1608: Disquisitionum Magicarum Libri Sex – del Rio

 bij het ontstaan v vroegmoderne heksenvervolgingen speelden veranderingen in de juridische praktijk eveneens een rol

• tussen 13^e en 16^e E : overschakeling van accusatoire naar inquisotoire procedure: verzamelen v bewijslast in handen vd rechters
• echter: bekentenis als noodzakelijke voorwaarde voor kapitaal misdrijf  invoer vd tortuur onder bepalingen:
  • enkel in specifieke gevallen
  • misdaad moest bewezen zijn en de schuld sterk aangewezen
  • slechts 3x per persoon
  • de bekentenis moest nogmaals, na de tortuur worden herhaald
• voorwaarden bij hekserij:
  • reputatie van heks
  • bezit van zalven /poeders / ..
  • ongevoelige lichaamsplekken (zgn. Duivelsplekken)
  • indien hieraan voldaan mocht men tortuur toepassen op de beschuldigde, zonder rekening te moeten houden met andere bepalingen

ð deze procedures maakten samen met de nieuwe opvattingen van de demonologen de grootschaalse heksenjachten mogelijk

 hang naar distinctie vd gegoede klassen ( vooral op vlak van vermaak) leidde ertoe dat deze voor zichzelf een privésfeer creëerden waar het ordinaire sociale verkeer minder voelbaar was

• nieuwe vormen van sociabiliteit:
  • meer exclusieve vormen van vermaak
  • romantisering van de ‘eenzaamheid’

 zich terugtrekken met een boek, escapisme

• doorbraak van het genre vd egodocumenten: brieven, dagboeken, autobiografieën
• nadruk op het gezin als affectieve eenheid

 exclusieve domein vd (burger)vrouw, de man moest zijn aandacht verdelen tussen het publieke leven en het familiebestaan

• privatisering leed ook tot toenemende preutsheid en beschaafdheid
  • zich ontbloten, urineren, boeren e.d. in het openbaar werd minder en minder geapprecieerd
  • Elias: civilisatieproces veroorzaakt door het samenleven van mensen in grotere verbanden (gestart op Versailles ?)

 de nieuwe privésfeer vs de publieke ruimte

• publieke sfeer werd niet langer gedomineerd door heer, vorst of staat maar door een rationeel publiek van geletterden

 beperktere privésfeer maakte de burgers ongebonden genoeg om een meer kritische publieke sfeer tot stand te brengen

 sacrale: God en het vereren van God / profane = al het andere

• profane werd in toenemende mate negatief gedefinieerd geassocieerd met heidendom, bijgeloof en zedeloosheid
• protestanten maakten het religieuze transcendent en legden de nadruk op de innerlijke spiritualiteit en de persoonlijke relatie met God
  • afschaffing van de vasten en heiligendagen
  • ‘ontheiligen’ van Kerken en predikanten (niet meer gewijd of sacraal)
• katholieken bleven vasthouden aan sacrale plaatsen, figuren en objecten maar probeerden ze af te schermen vh profane
  • nadruk op celibaat vd priesters
  • verboden op vormen van ‘banaal gedrag’ in de kerk zoals lachen, hardop praten, onzedige kledij, ..

 pogingen om het sacrale te herdefiniëren had ook uitgesproken politieke dimensie

• obsessie met de zonde v blasfemie

 godslasterlijke taal was vanaf dan ook het ondermijnen van de maatschappelijke orde, aangezien het wereldlijke en vooral vorstelijke gezag als een emanentie van Gods wil werd gezien

• ook leken stonden erop dat hun parochie geleid werd door een ‘goed geschoolde, deugdzame pastoor, die in de parochie woonde, sacramenten volgens het boekje toediende, goed kon preken, de kerk netjes hield en er geen concubine op nahield’  dit garandeerde immers hun zieleheil

 dubbelzinnige houding van elites en middengroepen

• periodes van economische polarisatie en proletarisering: streng opgetreden tegen vermaak van de lagere klassen en van jongeren
• investeren in publieke feestelijkheden omwille van de cohesie van de stedelijke gemeenschap

 ontstaan van een stedelijk cultuur: combinatie gemeenschapsgerichte volkscultuur en exclusieve, geletterde cultuur

 1600: mentaliteitswijziging bij opkomende burgerij

• wou geen hervorming maar creatie van distinctie en distantie
• burgerlijk vermaak vond meer en meer achter gesloten deuren plaats
  • opkomst vd schouwburgen – 17^e E

 1617: Amsterdam: Nederduytsche Academie

 1637: eerste professionele schouwburg op dezelfde plaats

 1700: Muntschouwburg te Brussel

 gevolg: kloof tussen volks- en elitecultuur werd steeds groter

• volkscultuur werd beperkt tot lagere sociale klassen
• culturele elite trachtte zich te onderscheiden van ‘de massa’

 1500: ontstaan ve cultuur die in grote mate door de verschillende sociale groepen werd gedeeld

• lokale gebondenheid: allerlei feesten waaraan alle leden vd lokale gemeenschap participeerden
• tegenover die volkscultuur: de geleerde cultuur van een kleine groep geletterden die het Latijn als universele voertaal hadden

 bicultureel: nam ook deel aan de volkscultuur

 Kritiek van de clerus op de volkscultuur

• vanaf laat 16^e en vroeg 17^e E werd er gepoogd de volkscultuur te hervormen en uit te zuiveren: zowel religieus en moreel

 parallel met missionering in de overzeese gebieden

• protestanten:
  • paapse volkscultuur vervangen en nadruk leggen op Bijbel, psalmgezangen en het bijwonen van preken
  • verboden op traditionele vormen van vermaak
• katholieken
  • excessen van de traditionele cultuur uitroeien
  • propaganderen van gehoorzaamheid, een strenge moraal en arbeidsethiek
  • steun van de staat

 1608: Aartshertogen bekrachtigden de derde provinciale synode van Mechelen: oa verbod op herbergbezoek op zon- en feestdagen

 VMT = periode van toenemende differentiatie en scheiding tussen

• volk en elite
• het sacrale en profane
• privésfeer en publieke sfeer

 dit moet niet al te polariserend opgevat worden, maar toch blijft het een adequaat interpretatiekader voor sociale en culturele spanningen uit de VMT

 toenemende sociale diversificatie binnen en vanuit de derde stand in de VMT

• in traditionele middengroepen:

1) elite van de kooplieden- ondernemers

• opereerden in internationale netwerken
• maakten fortuin via de lange afstandshandel
• speelden belangrijke politieke rollen dankzij hun financiële slagkracht
• stelden hun nieuwe sociale betekenis in het licht via mecenaat en het uitoefenen van publieke functies

2) geschoolde ambtenaren

• vnl. Juristen
• actief in het uitbreidende staatsapparaat en de geleidelijk aan professionaliserende bureaucratie
• duidelijk politiek profiel
• verdrongen de adel uit zijn traditionele staatkundige rol

ð beide groepen streefden een adellijke titel na

• trahison de bourgeoisie:
  • handelaars en industriëlen zouden hun dynamische en gewaagde economische activiteiten gestaakt hebben om hun kapitaal te investeren, een administratieve carrière te beginnen en zich een somptueuze levensstijl aan te meten en zo een adellijke titel te verwerven
  • belangstelling voor beleggingen in onroerend goed kan ook verklaard worden door de risicovolle politieke en militaire omstandigheden èn de gunstige voorwaarden waarmee deze op dat moment konden worden verworven
• verlangen van de nieuwe elites opgenomen te worden in de adelstand kan echter niet ontkend worden
  • vorsen stonden hier ook niet weigerachtig tegenover: de derde stand was zeer trouw en dienstbaar + politiek zeer makkelijk te sturen

 vanaf 2^e helft 16^E E ontstond aldus de nieuwe adel, la noblesse de robe, naast de oude adel ( noblesse d’épée)

• enerzijds misprijzen van de oude adel:
  • gebrek aan familiale tradities
  • gebrek aan culturele ‘superioriteit’
  • gebrek aan aloude adellijke ethos
  • cfr. Le bourgeois gentilhomme v Molière
• anderzijds had de oude adel de nieuwe adel ook nodig:
  • om ‘genetische verschraling’ en uitsterven tegen te gaan
  • financiële overwegingen: veel verarmde adel !
• huwelijken onderling kwamen dan ook voor, maar dan meestal met een man uit de oude adel (om het familiefortuin te vrijwaren) met een vrouw uit de nieuwe adel

 dit proces van verbreding van de adel had ook gevolgen voor de clerus

• hoogste kerkelijke ambten waren niet langer voorbehouden aan de jongere zonen van hoogadelijke geslachten, maar vanaf dan ook aan de noblesse de robe

 ‘ontdekking van de bejaarde ‘ ?

• oiv de Verlichting kwam ouderdom in een positiever daglicht te staan
• ouderdom stond niet langer voor aftakeling en (te) dicht bij de dood staan, maar voor wijsheid, kennis en moreel gezag

 ouderdom bij mannen en vrouwen

• ouderdom bij vrouwen
  • functionaliteit (= ‘schoonheid’ en voortplanting) was verdwenen, oude vrouwen werden dan ook gezien als oud, lelijk en afgeschreven
  • elitaire vrouwen konden op latere leeftijd wel rekenen op meer welwillende bejegening
• ouderdom bij mannen
  • het door de tijd getekende gezicht van een man werd als waardig ipv lelijk beschouwd
  • wijsheid en levenservaring werden geprezen

 ouderdom voornamelijk als begin vd definitieve aftakeling, de dood stond door het hoge sterftecijfer sowieso altijd heel dichtbij

 Historisch onderzoek naar leef- en kindertijd: Philippe Ariès ‘60

• beschreef de ME-samenleving als een wereld waar het leven zich op straat afspeelde, (..) en er weinig aandacht aan de kinderen werd besteed
  • kinderen werden gezien als potentiële arbeidskrachten, als kleine volwassenen : onderwijs en vorming werden aldus niet nodig geacht
  • in loop VMT: ontstaan van de liefde voor het kind en de affectieve band tussen ouders en kinderen, die voorrang kreeg op die van de traditionele familiebanden

 Le sentiment d’enfance’

• Dankzij deze ontwikkelingen naar het inzicht van de verschillen tussen jong en oud, tussen kind en volwassene, werd vorming buiten de huiselijke kring nodig geacht
  • belangrijke onderwijshervormingen : oprichting van armen- en dorpsscholen
  • verdwijnen van tradities zoals inbusselen van kinderen en het uitbesteden van kinderen aan voedsters
  • opdeling in aparte leeftijdsgroepen en sociale segregatie: kinderen werden op verschillende manieren opgevoed en opgeleid
  • opdeling in elite – en armenscholen
• het ‘vormsel’ als beslissende fase in de levensloop
  • intrede tot de katholieke gemeenschap
  • toetreden tot de wereld van volwassenen
  • geen vaste leeftijd, hing af van de bisschoppelijke visite
  • start van het beroepsleven: verlaten vh huis om in een landbouwbedrijf of ambachtsatelier te gaan werken
  • 25 j: meerderjarigheid, onafhankelijkheid vd ouders en recht op een volwaardig loon

 leeftijd : belangrijkste demografische variabele

 middeleeuwse sociabiliteit wordt ingeruild voor een vroegmoderne samenleving die een afbakening maakt tussen arm en rijk, man en vrouw, publiek en privé en dus ook jong en oud