• deze uitholling zal naar de ongecontroleerde spiraal richting WO II leiden… Deze erosie zal
veel sneller verlopen dan bij de vorige wereldordes aangezien men vaker faalt bij het
bezweren van crises wegens de wankele machtsbasis. Hier zien we weer duidelijk dat de
binnenlandse politieke gebeurtenissen sterk samenhangen met de buitenlandse.
- Uitholling binnenlands status-quo
- Krach van Wall Street en Depressie.
niet i.d. S.U.!, deze maakt geen deel uit van de kapitalistische wereld - Opkomst nationalisme depressie zorgt voor onstabiel binnenlands klimaat
- Uitholling internationaal status-quo
- Expansiestreven Japan & Duitsland
onstabiel binnenlands klimaat wordt op de omgeving geprojecteerd - Verwaarlozing beheersmechanismen
men is niet in staat de crises af te wenden en de expansionistische
neigingen van Duitsland/Japan aan banden te leggen
Uitholling binnenlands status-quo
• van ’24 tot ’29 heeft men het gevoel dat alles vlot verloopt, en de economie gaat fantastisch
wegens vrijhandel en afbouw toltarieven. Buiten Europa ontstaat echter een toenemende
internationale concurrentie door de mondialisering. Landen gaan dus weer de neiging
krijgen om toltarieven te heffen om de eigen markt te beschermen. Hiertegen wordt een
internationale campagne gevoerd (o.a. België doet flink mee) die ijvert om overal de
tarieven te verlagen heeft geen effect want op 24 oktober 1929 – beter bekend als
‘Black Thursday’ – crasht de beurs van Wall Street…
• de Krach van Wall Street zou leiden tot een spiraal van wereldwijde economische neergang
Oorzaken Krach Wall Street:
- Overproductie: er is meer productie/aanbod dan afzet/vraag
- speculatie: naast productieve investeringen (in bijvoorbeeld bedrijven) waarbij materiële meerwaarde gecreëerd wordt, begint men nu volop te speculeren en te investeren op wisselkoersen. Men gaat geld gebruiken om geld te maken door munten die laag staan te kopen, en meer te incasseren als deze munt stijgt. Deze investeringen leveren echter geen meerwaarde op, wat een probleem zal vormen.
regering slaagt er niet in iets te doen want het houdt halsstarrig vast aan het
economische dogma: ‘geen politieke interventie in de vrije markt’
ook na de krach zal de regering niet tussenkomen. Men gaat er van uit dat de
economie zichzelf zal herstellen via haar correctiemechanismen (de vrije hand).
Overheidsinterventie zou dit enkel verstoren
Wat men dacht:
De onzichtbare hand van de vrije markt | Hoe het werkelijk ging: Deflatiespiraal |
Overproductie | Overproductie |
↓ | ↓ |
Dalende prijzen | Dalende prijzen |
↓ | ↓ |
Toenemend verbruik | Verlaging winsten |
↓ | ↓ |
Groeiende productie | Vertraging economische groei |
| ↓ * |
| Ontslagen en loonverlies |
| ↓ |
| Vermindering koopkracht |
| ↓ |
| Afname vraag |
| ↓ |
| Overproductie |
* Keynes: als de markt er zelf niet in slaagt het probleem op te lossen is dit het moment
dat de overheid moet ingrijpen. Zoniet zal de vrije markt de samenleving aantasten,
dus het is de verantwoordelijkheid van de overheid om kapitaal te injecteren en de rol
van de marktmechanismen over te nemen (= basis welvaartstaat)
Gevolgen van de krach: (zie schema) simpel gezegd zal wat zich op de beurs afspeelde
overwaaien op de industriële sector, waardoor de financiële crisis nu ook een industriële
crisis wordt. Doordat de V.S. als economische grootmacht een pijler van stabiliteit
betekende, zouden deze economische problemen een ramp voor de stabiliteit
betekenen… het probleem wordt er een van wereldformaat, een globale depressie
Duitsland: de wederopbouw was gebaseerd op de injectie van Amerikaans kapitaal
in de Duitse economie (zie Dawesplan). Aangezien dit het lot van Duitsland aan dat
van de V.S. koppelde betekende de krach dus een enorme crisis voor Duitsland en
een ramp voor de Duitse wederopbouw.
zelfde problemen zoals op het schema in andere landen. De werkloosheid steeg, en
de overheid slaagde er niet in de economische problemen op te lossen…
reacties op de krach: in plaats van samen te werken gaat men nationale
herstelprogramma’s doorvoeren. Deze “beggar thy neighbour-policy” is enkel gericht op
het eigen herstel, en men trekt zich niets aan van wat de gevolgen daarvan zijn voor de
andere landen. Hoofdelement hierin zijn devaluaties: de eigen munt ontwaarden zodat
de eigen producten goedkoper ogen naar het buitenland toe, en dat men meer verkoopt
en ook kan afzetten in het buitenland. Dit leidt echter tot competitieve devaluaties,
landen gaan allemaal ‘tegen elkaar op’ devalueren zodat het geld steeds minder waard
wordt. Men gaat zich ook isoleren van andere landen en hogere toltarieven heffen, om
buitenlandse gedevalueerde goederen buiten te houden. Doordat men niet samenwerkte
verergerde de globale crisis alleen maar en kwam er geen oplossing. De wereld was
opgedeeld in handelsblokken die elk de crisis binnen het eigen blok pogen op te lossen:
- V.S.: New Deal: keynesiaans principe van overheidsinterventie: grote investeringen/ injectie kapitaal om de crisis (werkloosheid, …) op te lossen sterk isolationisme
- G.B.: imperial preference = economische blokvorming met de British Commonwealth
- België: Plan van de Arbeid = economische planning
- Duitsland: propaganda om aankoop binnenl. producten te stimuleren + autarchie
periode van economisch nationalisme: men keert de rug naar de euforie van voorheen
en de vrije markt. Dit, versterkt door het isolationisme, is tevens de voedingsbodem
voor politiek nationalisme, en politieke formaties die het nationalisme aanhangen.
Gevolgen Depressie: gelden niet enkel voor Duitsland!
- Duitsland kon herstelbetalingen niet meer betalen, en een uitstel van 1 jaar (Hoover-moratorium, 1931) en de Conferentie van Lausanne die bepaalde dat Duitsland maar 3 miljard rijksmark extra meer moest betalen[1] verhielpen hier niets aan.
gevolg: ook andere Europese landen kunnen hun schulden aan V.S. niet betalen
- voedingsbodem voor politiek nationalisme: politieke formaties die het nationalisme fel aanhangen gaan sterk vooruit. Men heeft het gevoel dat men de crisis enkel zou kunnen oplossen door eendrachtig als één volk samen te werken …
- autoritaire regimewijzigingen: opkomst totalitarisme
- Duitsland: ineenstorting Weimar die er niet in slaagt de sociaal-economische crisis op te lossen, & opkomst van zowel extreem links als extreem rechts. Het nazisme speelt in op het gevoel v. vernedering na Versailles, & tracht het volk te verbinden om Duitsland herop te bouwen. Extreem rechts heeft hierin meer succes omdat het nationalisme benadrukt K.P. benadrukt internationalisme
De nazi’s wijzen zondebokken aan en wijten de ellende aan de corrupte
‘partijenstaat’, aan de joden en aan de agitatie van de communisten. Men
ijverde voor een ‘Nieuwe Orde’ die weer werkgelegenheid zou scheppen,
en het Diktat van Versailles zou verwerpen om vervolgens één groot
Duitsland uit te bouwen en het Duitse volk in Europa het Lebensraum zou
geven waarop het als Herrenvolk recht had.
naarmate de sociaal-economische toestand uitzichtlozer werd was er een
duidelijke electorale vooruitgang v.d. nazi’s te bemerken bij de verkiezingen
1933: Nazi’s grootste partij en Hitler wordt op een legale manier kanselier
intussen enorme repressie door S.A. en S.S. van alles want niet-nazi was.
De K.P. wordt in een slecht licht gesteld met de zgn. Reichstagbrand, en
Hitler slaagt erin een wet door de Rijksdag te krijgen die de democratie zo
goed als afschaft (éénpartijstelsel, enkel NSDAP). Hierna volgt ook de
inwijding van de concentratiekampen voor pol. tegenstanders + ° Gestapo
als de president sterft zat Hitler zich tot reichsführer benoemen (’34), het
volk had nood aan een echte leidersfiguur.
- Fascisme (Italië): minder racistisch dan het nazisme, en door conservatieve krachten in Europa niet zo negatief bekeken. Stemmen gaan op om het voorbeeld van Mussolini te volgen (voor meer z.o.z.)
- naast deze twee autoritaire vormen, komt overal in Europa extreemrechts op. men grijpt naar autoritarisme om de crisis te bestrijden
resultaat: tegen 1932 nog slechts 10 democratieën in Europa (zie kaart)
Uitholling internationaal status-quo
• de depressie zorgde aldus voor een dubbele spanningshaard: de Japanse expansie die
heel Azië destabiliseerde & de Duitse expansie die heel Europa destabiliseerde
mogelijke remedies om de stabiliteit te garanderen:
- collectieve veiligheid
- machtsevenwicht
deze worden echter niet gebruikt op het moment dat men nog in staat was de
spanningshaarden te neutraliseren. Dit is de schuld van de lidstaten die zich niet aan
de principes van de Volkenbond houden wegens redenen van nationaal egoïsme, en
er mankeert dus niets aan deze principes zelf.
Japanse expansie
• Japan na 1919: Japan was ontevreden omdat men na WO I geen rekening had gehouden
met de Japanse ambities. Men streefde naar erkenning dat Japan daadwerkelijk een
regionale grootmacht was in Azië
liberaal, pro-Westers regime (~ Weimar in Duitsl.) & opkomst van kleine nationalistische
bewegingen met een militaristisch/expansionistisch gedachtegoed (~ NSDAP in Duitsl.)
het gaat om een “welwillende grootmacht”, klaar voor uitbreiding v.d. invloed
regionale grootmacht geworden dankzij de verwestering sinds de 2e helft v.d. 19de eeuw
regionale economische grootmacht
derde grootste maritieme macht ter wereld
regionale invloedszone: Korea, Z-Mantsjoerije, Formosa/Taiwan & ex-Duitse
mandaatgebieden
• Krach: waait ook over naar Azië, in de vorm van het afsluiten van afzetmarkten,
blokvorming & protectionisme. De internationale handel wordt afgesloten waardoor Japan
terugvalt op de eigen afzetmarkt en in een economische crisis belandt
de soc. & econ. gevolgen hiervan vormen een voedingsbodem voor de marginale
nationalistische bewegingen in Japan. Men gaat het economisch herstel stimuleren door
economisch nationalisme, wat vervolgens weer het politieke nationalisme i.d. hand werkt.
ook expansionisme wordt in de hand gewerkt, aangezien Japan haar economische
ruimte (afzetmarkt) wil uitbreiden i.f.v. economisch herstel (~ Lebensraum in Duitsl.)
met gaat ook toenemend denken in etnische termen. Elk gebied in de Japanse
invloedssfeer zal volgens een zogenaamde lotsbestemming een eigen rol in het
geheel krijgen (taakverdeling) Japan zorgt voor politiek leiderschap & zware
industrie, Ch. voor arbeid & kleine industrie, Korea voor rijst & Mantsjoerije voor vee
• expansie in China[2]: oorzaak: China laat zich niet aan Japan binden, en Japan vreest
dat China zich onder de Guomindang teveel zou versterken Aanleiding: het door
Japanse militairen uitgelokte Moekden-incident, waarna Japan Mantsjoerije volledig gaat
bezetten om ‘de Japanse onderdanen te beschermen’ 1931: annexatie Mantsjoerije
1932: omvorming tot satellietstaat Mansjoekwo – zoals de lokale Mantsjoe’s deze
provincie noemden – en men roept er de onafhankelijkheid van uit, wat feitelijk
neerkwam op een protectoraat onder Japanse controle
reactie Volkenbond: China roept de hulp van de Volkenbond in, en dit zal de eerste test
worden voor Volkenbond en haar systeem van collectieve veiligheid
men veroordeelt de Japanse actie, maar doet niks. Alle grootmachten die het verschil
konden maken waren zodanig druk bezig met de economische crisis op te lossen (=
nationaal egoïsme), dat men het gevaar v.d. Japanse expansie gaat onderschatten.
Dit is een enorme klap voor de geloofwaardigheid van de Volkenbond, en het
principe v.d. collectieve veiligheid – wederzijdse bijstand – wordt niet gerespecteerd.
Er was bewezen dat expansionisme loont, en dit was een uitnodiging voor andere
dictators om hetzelfde te doen.
1933:Japan verlaat Volkenbond en is het eerste belangrijke land dat zich terugtrekt.
men dacht dat het om een lokaal conflict ging, maar Japan zou het hier niet bij laten
en zou Mantsjoerije als een springplank voor expansie in de rest van Azië gebruiken
1937: Japans-Chinese oorlog: Japan brengt een groot gebied v. China (zie kaartje)
onder haar controle. China doet terug een beroep op de Volkenbond
Volkenbondreactie (Brussel, nov. ’37) blijft weer beperkt tot verbale veroordeling.
Enkel G.B. twijfelt over de appeasementpolitiek, ziet de Japanse expansie nu als
problematisch & ziet de eigen invloedssfeer in Azië bedreigd. G.B.’s stem zal echter
niet genoeg doorwegen om actie te ondernemen
reactie Duitsland: steunt Japan van ganser harte
reactie S.U.: veroordeelt de Japanse invasie, maar eigenlijk komt het allemaal goed
uit. Japan heeft de handen vol en laat de S.U. met rust + de Chinese communisten
krijgen even ademruimte omdat de nationalisten in strijd verwikkeld zijn.
1938: Japan roept de ‘Nieuwe Orde’ uit en werpt zichzelf op als leidende grootmacht
Duitse expansie
• Doelstellingen nazi-diplomatie in 1933
gelijkberechtiging Duitsland: men wil het einde van het ‘Diktat von Versailles’, d.w.z. dat
alle limieten op de economische & militaire organisatie van Duitsland sinds ’19 worden
opgeheven. Duitsland voelt zich omsingeld en is zelf ongewapend, en wil dus minstens
even goed bewapend zijn om zich te kunnen verdedigen tegen externe bedreigingen.
Men vraagt zich af waarom de omliggende landen mogen bewapenen en Duitsland niet.
Hereniging van alle Duitsers in één staat: men definieert Duitsers a.d.h.v. taal (= typisch
nationalistisch), en eist o.a. de annexatie van Sudetenland (zie kaart)
is enerzijds mooi inspelen op nationalistische gevoelens, maar anderzijds het ‘sausje’
om de expansiedrang van Hitler te legitimeren.
elke hierna besproken expansiefase is een poging van Hitler om te zien hoe ver hij kan
gaan. Mocht men vroeg genoeg ingegrepen hebben was de Duitse expansie misschien
tijdig gestopt.
• Duitse expansie fase 1: 1933-1934
Duitse initiatieven:
- vertrek uit ontwapeningsconferentie: Duitsland eist evenveel wapens als de andere landen, maar de andere landen gaan niet akkoord Duitsland verlaat de conferentie
legitimatie = gelijkberechtiging echte reden is dat Hitler wil bewapenen en een
leger uitbouwen om de Duitse invloed te vergroten
- vertrek uit Volkenbond: zo moet Duitsland zich niet meer aan die regels houden
- herbewapening: tot Duitsland sterk genoeg is gebeurt dit in het geheim, uit vrees voor de reacties van de internationale gemeenschap. Maar in feite beseffen de andere naties wel dat Duitsland aan het herbewapenen is
- juli 1934: eerste crisis: poging tot Anschluss van Oostenrijk
na de moord op Dollfus (was tegen Anschluss) pogen de nazi’s in Oostenrijk de
baan vrij te maken voor de machtsovername van het fascisme. Hitler poogt alzo
Oostenrijk aan te hechten, maar dat was buiten Italië gerekend, dat zich bedreigd
voelt en troepen mobiliseert tegen de mogelijke Duitse expansie mislukt!
- januari 1935: Hitler bespeelt publieke opinie in Saarland tot deze in een referendum opteert voor de aansluiting bij Duitsland 1 maart 1935: Saarland terug bij Duitsland
Internationale reacties: twijfel tussen twee strategieën:
- Frontvorming tegen Duitsland?
toenadering G.B. – Fr. – Italië wordt gestimuleerd door de Anschluss
toenadering van Rusland tot het Westen
Versterking Kleine Entente rond Frankrijk (zie eerder)
- Afspraken met Duitsland? Italië stelt een viermogendhedenpact tussen Fr., It., G.B. & Duitsland voor, een nieuwe organisatie/directorium ter vervanging v.d. Volkenbond
men denkt dat Hitler zich verantwoordelijker zal gedragen (i.p.v. zijn rol als onrust-
stoker nu) als hij wordt opgenomen in het bestuur van de wereldorde. Men beseft
echter zijn onverzadigbaarheid en echte ambities niet
ook Polen gaat in op Hitler’s voorstel om een tien jaar durend Duits-Pools niet-
aanvalspact te sluiten (1934)
• Duitse expansie fase 2: 1935-1936
Duits initiatief 1: formalisering van de eigenlijk reeds begonnen herbewapening en
officiële invoering dienstplicht en uitbreiding leger (maart 1935)
internationale reacties: frontvorming
Stresafront: It., Fr. G.B. (april 1935) men spreekt af dat men zich collectief zal
verzetten tegen Duitse expansie (bv.: Italië zou zich verzetten tegen Anschluss, maar
doet dit eigenlijk om de W-reactie m.b.t. de Italiaanse acties in Afrika te milderen)
Frans-Russisch wederzijds bijstandspact (mei 35) ≠ militair akkoord!
S.U. sluit ook een akkoord met Tsjecho-Slowakije, maar zou enkel ingrijpen als Fr.
de Kleine Entente honoreerde
Dubbelspel: de optie van een afspraak met Duitsland speelt nog altijd mee!
Frankrijk: wantrouwen vanwege de rechterzijde t.o.v. S.U.: deze ideologische
vijandigheid zorgt voor terughoudendheid om effectief aan de zijde v.d. S.U. te
strijden, en verhindert aldus dat er samenwerking komt. De uitvoering van het
machtsevenwicht wordt geblokkeerd omdat men elkaar om ideologische redenen
niet vindt. Ideologie speelt dus soms wel een heel belangrijke rol!
G.B.: maritiem akkoord met Duitsland (juni 1935): erkenning v.h. Duitse recht op
gelijkberechtiging en stond toe dat Duitsland een oorlogsvloot mocht uitbouwen
die 1/3 van de Britse zou omvatten (= schending naoorlogse vredesverdragen!).
duidelijk staaltje van appeasement-politiek: men stelt zich verzoenend op &
geeft Duitsland een beetje gelijk, in de hoop dat het zal kalmeren.
Italië: annexatie Abessinië (het huidige Ethiopië): Italië wil ook expansie en
verovert Ethiopië vanuit haar kolonies Eritrea & Somalië Italië speelt
dubbelspel en profiteert van de behoefte v. Fr. & G.B. om het Stresafront tegen
Duitsland in stand te houden, om de eigen ambities te verwezenlijken
gebeurt ondanks het feit dat Abessinië een lid van de Volkenbond is (sinds
1923), & de invasie in okt. 1935 (= enkele maanden na afsluiten Stresafront)
een regelrechte aanslag op de soevereiniteit betekent (~ Japan in Ch.)
legitimatie: Abessinië zou een bedreiging vormen voor de Italiaanse bezetting
in Eritrea & Somalië
Abessinië gaat klagen bij de Volkenbond: reactie Volkenbond:
dit wordt de tweede test voor het systeem van Collectieve veiligheid
G.B. & Fr. ontzien Mussolini, en er wordt enkel een formele veroordeling
uitgesproken redenen: men wil het Stresafront bijeen houden + ook
ideologisch: It. had tot nu toe een positief imago in de andere landen
Hoare-Lavalplan[3] (dec. 1935): het gebied wordt aan Italië toegekend,
maar de keizer (Negus) van Abessinië mag wel aan de macht blijven. Dit
betekent ook de feitelijk opheffing van de sancties tegen Italië
Publieke Opinie reageert enorm verontwaardigt, zodat Hoare & Laval
moeten aftreden. De Publieke Opinie wil dat Italië wel gesanctioneerd wordt
resultaat: mislukking collectieve veiligheid (niet omwille v. principe/systeem
v.d. Volkenbond, wel omwille van het nationaal egoïsme van de leden ervan)
betekent tevens het einde van het Stresafront, want Italië stapt eruit om-
dat G.B. & Fr. haar daden zo scherp veroordeeld (ook al doen ze niets).
Italië zoekt nu toenadering tot Duitsl. ° diplomatieke as Rome-Berlijn
dit is dus ‘n dubbele mislukking, zowel het Stresafront als de collectieve
veiligheid vinden hier hun einde. De expansionistische neigingen van
dictators zoals Hitler worden nu trouwens nog meer aangemoedigd
omdat nogmaals bewezen is dat dit allemaal ongestraft kan
Duits initiatief 2: wederbezetting Rijnland (tot dan gedemilitariseerd) en opzegging
Locarno (maart 1936) gaat dus in tegen Versailles & herbevestiging ervan te Locarno
legitimatie = zelfberechtiging
dit leidt eerst en vooral al tot een interne discussie in Duitsland. Enkele militaire
bevelhebbers waarschuwen Hitler dat dit een casus belli was en dat dit zou leiden tot
oorlog. Hitler was er echter van overtuigd dat het zo ver niet zou komen, en had gelijk
internationale reactie:
- G.B.: appeasement: gezien als een laffe houding, maar er zit een redenering achter
regering en andere conservatieven zijn er van overtuigd dat de Duitse expansie te
wijten is aan het feit dat Duitsland zich volledig afschermt van de rest van de
wereld, en een autarchische politiek voert als reactie op de economische crisis.
Duitsland tracht de economische problemen die hieruit ontstaan (geen investering,
geen afzetmarkt en tekort aan grondstoffen) op te lossen door aan expansie te
doen, en zo de afzetmarkt/grondstofbronnen uit te breiden men denkt dat de
expansiedrang niet ideologisch bepaald is maar een logisch econ.-pol. gevolg is. nood aan economisch plan: Internationaal Pact voor Economische Samenwerking,
een ontwerp voor een wereldeconomie waarin Duitsland wordt opgenomen, zodat
de expansiedrang zou moeten beginnen afnemen. Door de oorzaak van de
expansiedrang op te lossen zal de expansiedrang vanzelf stoppen.
Zolang men aan dit plan werk is het echter beter een appeasement-politiek te
voeren. geef Duitsland de tijd om zich opnieuw te integreren in de wereldeconomie
(mogelijk door expansie, en de tijdelijke gedoging ervan vanwege de andere
mogendheden), en de vrije markt zal de problemen zelf oplossen
- Frankrijk: wil ook niet tussenbeide komen om oorlog te vermijden, en door het bij dreigen te houden hangt Fr. dus ook een vorm van appeasement aan, ook al is deze hier minder ideologisch verwoord
een oorlog zou ongunstig komen omdat de mythe de ronde deed dat de Franse
militaire macht inferieur was aan de Duitse. Dit was eigenlijk niet zo.
- Kleine landen (zoals België): zien de opkomst van Duitsland, en zien de grote naties afhaken. Eerst gaan zij hiertegen reageren, maar hierna kiest men voor neutraliteit, in de hoop dat men niet zou betrokken worden in een eventuele oorlog.
België doet afstand van het Frans-Belgisch militair akkoord, en o.a. Spaak &
Leopold III ijveren sterk voor neutraliteit. Men wil het voorbeeld van Nederland &
Zwitserland volgen en zich buiten de conflicten v.d. buurlanden houden.
Hitler beantwoordt dit door te verklaren dat hij bereid is België & Nederland als een
neutrale zone te erkennen.
- V.S.: blijft aan haar neutraliteit en isolationistisch beleid vasthouden
- Volkenbond: houdt het bij een plechtige verklaring dat nazi-Duitsland ‘zijn internationale verbintenissen had geschonden’
‘Moskou of Berlijn”: intussen vindt W-Europa zich in een moeilijk parket door deze
lastige vraag. W-Europa wordt uiteengereten door tegenstrijdige ideologieën en is
hierdoor niet in staat om een eensgezind front te vormen tegen Duitsland. Europa
ontneemt zichzelf zo de instrumenten om Duitsland tegen te houden.
algemeen bekeken kennen extreem-links en extreem-rechts een grote opgang in
Europa. Als reactie op de crisis gaat de populariteit van extremen stijgen.
komt tot uiting in 2 zaken:
- Front Populaire (Frankrijk, mei 1936): linkse coalitie van communisten en socialisten komt aan de macht, wat zal leiden tot een versterking van de band Fr. - S.U., aangezien de rem hiervoor, aanwezig bij de vorige rechtse regering, was verdwenen
rechts beschuldigt het Fronte Populaire een vijfde colonne van Stalin te zijn, wat
een gecompliceerd intern debat op gang brengt inzake keuze vr extr.-links/rechts
- Spaanse burgeroorlog (juli 1936): wanneer een linkse regering aan de macht komt zal het leger o.l.v. Franco een staatsgreep plegen. De Republiek vraagt steun aan Fr., G.B. en de andere democratieën, maar deze weigeren tussen te komen in deze ‘binnenlandse aangelegenheid’ en voeren een non-interventiebeleid. Italië en Duitsland daarentegen steunen met volle kracht de zijde van Franco. Italië hoopt hiermee voordelen te verkrijgen voor haar Mare Nostrum-politiek, en Hitler ziet met veel plezier de kloof tussen Italië en de andere westerse mogendheden groeien + denkt dat een fascistisch Spanje een voor hem gunstige invloed op Fr. zou hebben. De republiek krijgt uiteindelijk toch steun van de S.U. + van vrijwilligers van overal die de ‘Internationale Brigade’ gaan vormen
Als reactie op deze interventie zal Hitler het Anti-Comintern-Pact oprichten
de in-het-centrum-gesitueerden & gematigden hebben
het moeilijk om partij te kiezen voor één van beide
extremen (links of rechts). Door deze ideologische
strijd op de spits te drijven & alles in het links/rechts
sjabloon te steken wordt het onmogelijk om partij te
kiezen. Men hoopt dat alles overwaait, en men
gebaart zoals de ‘3 aapjes’ ideologie is vaak slechts
sausje over de realiteit, maar speelt soms ook wel een
rol v. belang. Perceptie blijft belangrijker dan realiteit.
Hitler voelt deze dynamiek ook aan & is een briljant
tacticus die nagenoeg perfect kan inschatten wat de
machtsverhoudingen zijn & welke stappen hij kan
zetten. Hij bespeelt de ideologische verdeeldheid & weet dat hij verder kan gaan dan
mocht men er wel in slagen een eensgezind front te vormen. Een ander gevolg is dat
Duitsland en Italië nog sterker naar elkaar toegroeien.
• Duitse expansie fase 3: 1937-1939: Hitler ziet de tijd rijp voor een transformatie naar het
Derde Rijk, de omstandigheden zijn gunstig om de Duitse lebensraum (~ Japanse econ.
ruimte) waar te maken. Alle naties zijn namelijk druk bezig met de eigen problemen
Hitler richt zijn diplomatie voornamelijk op G.B., omdat hij dacht dat als G.B. niet ingreep
ook Frankrijk niet geneigd zou zijn de Kleine Entente te honnoreren.
Anschluss, aanhechting van Oostenrijk (maart 1938): Hitler maakt gebruik van de
afwezigheid van een krachtdadig beleid (en bijgevolg interventie) in W-Europa om zijn
expansie verder te zetten legitimatie = ‘alle Duitsers onder één dak’
Italië had het zien aankomen en stelde G.B. nog voor om te interveniëren, maar eist
in ruil de erkenning v.d. Italiaanse aanhechting v. Abessinië & andere Italiaanse
belangen in de Midd.-Zee G.B. weigert, Italië kon maar beter zelf beginnen met
zich a.d. afspraken v. niet-interventie te houden in geval v.d. Spaanse burgeroorlog
Hitler had alle grootmachten gekalmeerd, en kanselier Schuschnigg, die zich
geïsoleerd voelt, tracht de dreiging nog af te wenden door een referendum voor te
stellen, maar Hitler wijst dit af. Hierna neemt nationaal-socialist Seyss-Inquart zijn
plaats als kanselier in en geeft hij de Duitse troepen toestemming de grenzen binnen
te rukken. De Anschluss was een feit.
naast Frankrijk die enkel een protestnota stuurt (die trouwens wordt afgewimpeld
wegens een ontoelaatbare inmenging in interne aangelegenheden) is het enkel de
S.U. nog die reageert, maar aangezien het W niet aan dezelfde kant v.d. S.U. wil
strijden komt er van interventie niks in huis.
aanhechting Sudentenland (september ’38) weer via de ‘alle Duitsers onder één dak’-
legitimering stelt Hitler deze eis, maar het was hem waarschijnlijk meer te doen om het
strategische belang van dit gebied, waarin de hele verdedigingslinie (cfr. Franse
Maginotlinie) zich situeerde. Dit is minder evident dan in het geval van Oostenrijk,
aangezien Tsjecho-Slowakije’s voortbestaan verzekerd werd doorheen wederzijdse
bijstandsverdragen met Fr. & Sovjet-Unie. Tsjecho-Slowakije was dus beter gewapend
tegen de Duitse agressie dan Oostenrijk, en een anschluss is niet mogelijk
andere strategie: Hitler stimuleert de Tsjechische nazi’s om campagne te voeren
voor een grotere autonomie binnen Tsjecho-Slowakije, waarbij de Tsjechen zelf over
hun eigen toekomst mogen beslissen lukt, want het W dringt aan bij de regering
(onder Benès) om de zaak niet op de spits te drijven, om oorlog te vermijden. Op
deze manier worden zij eigenlijk handlangers v. Hitler bij de Tsjechische ontrafeling.
eens Tsjechië autonoom is vragen Tsjechische nazi’s de aanhechting v. Sudenten-
land bij Duitsland, & Hitler eist de inwilliging v. deze wens v.d. Sudeten-Duitsers.
sept. ’38: Conferentie van München (Duitsland, Italië, Frankrijk & G.B.): Hitler belooft
dat dit de laatste eis is, aangezien alle Duitsers dan onder één dak verenigd zijn. Zo
geschiede, en de Britse & Franse onderhandelaars (Chamberlain & Daladier) worden
toegejuichd omdat ze de vrede hebben weten te bewaren. Men beseft echter maar al
te goed dat als Hitler nu toch nog een volgende stap zet de oorlog zeker zal uitbreken,
men hoopt maar dat het zo ver niet zal komen…
de blijvende toegevingen moedigen Hitler enkel aan om nog verder te gaan, i.p.v.
hem te doen matigen. Tsjecho-Slowakije is intussen zo verzwakt dat Hitler het
makkelijk zal kunnen innemen. Hij blijft manoeuvreren om het land langzaam te
desintegreren en in te lijven inlijving Bohemen, Moravië, Slowakije wordt Duits
protectoraat, Teschen (industriezone) gaat naar Polen, Hongarije krijgt ook
gebiedsuitbreiding. Daarnaast snoept Hitler ook het Memelgebied van Litouwen af
Polen (1939): Hitler begint rustig met een voorstel tot overdracht van Danzig, in ruil voor
een verlenging van het Duits-Pools niet-aanvalspact, het ter beschikking blijven stellen
van de haven van Danzig, en het Tsjechische gebied Teschen. Polen voelt zich sterk
doordat G.B. & Fr. de Poolse territoriale integriteit steunen en wijst het voorstel af
in maart ’39 eist Duitsland Danzig (Gdansk) en de Danziger Corridor, en men tracht
dit nogmaals te legitimeren met de slogan “alle Duitsers onder één dak”, ook al gaat
het veel meer om de mogelijkheid om de twee afgescheiden delen van Duitsland
terug met elkaar te verbinden dit is point of no return voor de diplomaten in G.B./Fr.
& men gaat de appeasement-politiek verlaten, nu men eindelijk beseft dat men geen
toegevingen meer mag doen Fr. & G.B. blijven Poolse territoriale integriteit steunen
intussen stelt de S.U. voor om een anti-Duits front te vormen, en militair samen te
werken. Dit zal niet lukken om twee redenen:
- ideologische terughoudendheid van het Westen blijft standhouden, en de vrees voor Hitler is niet groot genoeg om deze te neutraliseren
- dit front zou betekenen dat de Russische troepen door Polen zouden moeten trekken. Polen is hier echter tegen want het vreest nog altijd dat de S.U. haar controle over Polen zou vestigen (= logische conclusie na vorige ervaringen). Ook de Baltische staten waren hiertegen.
Intussen blijven de kleine landen aan neutraliteit vasthouden, en België & Nederland
zoeken toenadering tot elkaar. Duitsland moedigt dit aan, maar waarschuwt tegelijk
dat enkel strikte neutraliteit zou volstaan om zich buiten de strijd te houden. Later
zou blijken dat enkel Zwitserland voldoende aan de Duits eisen voldeed…
Hitler houdt zich eerst stil, en zet geen stappen omdat hij wil zien hoe ver de anti-
Duitse frontvorming zou gaan. Hierna zal Duitsland de eigen internationale positie
versterken:
- ‘Stalen Pact” tussen Italië & Duitsland (mei ’39) = wederzijds militair akkoord en de formalisering van de samenwerking met Mussolini
- Sovjet-Duits niet-aanvalspact (augustus ’39)
langs Duitse kant bekeken manier om een tweefrontenoorlog te voorkomen
langs Russische kant bekeken: in geval van oorlog zou de S.U. Duitse
troepen aan haar grens krijgen (na hun inname van Polen) zonder dat het
op steun van het W – dat geen akkoord wou sluiten – kon rekenen.
Daarom was het beter een Deal met Duitsland te sluiten, en Polen tussen
beide te verdelen. Dit akkoord zou er ook voor zorgen dat Duitsland zich
tegen het Westen zou richten i.p.v. tegen de S.U. S.U. doet het Westen
aan wat het denkt dat het Westen aan hen probeert te doen.
- Aanbod op samenwerking met Japan wordt door Japan geweigerd
04/‘39: opzegging niet-aanvalspact met Polen & Brits-Duits maritieme overeenkomst
onderhandelingen lopen allemaal spaak 1 september 1939: aanval op Polen
3 september 1939: G.B. & Fr. verklaren de oorlog aan Duitsland (= start WO II)
• De ‘fouten’ van de jaren 30
percepties inzake de noodzaak van machtspolitiek:
- na WO I zag men het failliet van de machtspolitiek, aangezien deze tot zo’n verschrikkelijk conflict had geleid Versailles: instelling alternatief mechanisme
- WO II was de rechtvaardiging van de noodzaak van machtspolitiek: er was oorlog gekomen doordat men had nagelaten aan machtspolitiek te doen, en geen gebruik had gemaakt van de beheersmechanismen. Vanuit deze perceptie zullen S.U. & V.S. elkaar bekijken na WO II. Men tracht dan te doen wat men vóór WO II had nagelaten: ingrijpen wanneer de andere een stap te ver zet.
toont duidelijk dat men handelingen op recente ervaringen baseert!
Waarom had men geen gebruik gemaakt van de beschikbare beheersmechanismen?
- collectieve veiligheid: terzijde geschoven door nationaal egoïsme
- machtsevenwicht: terzijde geschoven door ideologische vooringenomenheid waardoor men niet in staat is een eensgezind front te vormen
ideologie speelt hier plots wel een belangrijkere rol dan de realiteit (ondanks het
feit dat deze meestal slechts de rol van legitimatie vervult). Denk er echter aan dat
ideologie hier een deel van de perceptie is geworden, en perceptie blijft nog
steeds belangrijker dan de realiteit…
er was dus niets mis met deze mechanismen, maar men gebruikte ze gewoon niet!
