De groei van de beambtenstaat

- concentrische uitbreiding, die begint in de hofhouding van een territoriale vorst

- meest elementaire functies groeiden uit tot gedifferentieerde hofambten, waarvan de structuur min of meer hetzelfde bleef tussen de 12^de en de 17^de eeuw.

- Engeland liep ver vooruit op de rest van Europa wat betreft bestuurlijke organisatie:

* gevolg van enerzijds de sterke Angelsaksische organisatie en anderzijds de noodzaak voor de Normandiërs om het veroverde land strak in hun greep te houden.

* Reeds vanaf de 12^de eeuw splitsten zich uit de koninklijke raad 2 gespecialiseerde hoven: de ‘Bench of Common Pleas’ (centrale koninklijke rechtbank voor vrije mannen) en de ‘Exchequer’ (rekenhof).

De rol van de geestelijkheid in het prille staatsapparaat

Voor het opstellen en uitgeven van schriftelijke stukken deden de vroegste vorsten een beroep op de geestelijken in hun omgeving, die immers de enigen waren die konden lezen en schrijven.

De geestelijken bekleedden dus belangrijke functies in binnen kanselarijen (vorstelijke schrijfkamers), maar ook als raadsheer en diplomaat (hun internationaal gestandaardiseerde opleiding, kennis van het Latijn, onschendbaarheid van hun rechtspositie en het vertrouwen dat hun geestelijke status uitstraalde zorgde ervoor dat ze perfecte diplomaten waren). Op een heel directe als discrete manier kon de Kerk haar eigen belangen verdedigen.

De bestuurstaal

Doordat de geestelijkheid wat bestuurszaken belangrijke posten bekleedden en de enigen waren die konden lezen en schrijven, aanvankelijk toch, was het Latijn van de Kerk in heel Europa ook de bestuurstaal van de vroege staten.

Rond het midden van de 13^de eeuw zouden in het Westen toch de volkstalen doordringen tot de officiële documenten. Gevolg is dat burgers een grotere rol zullen spelen in het bestuur en het landsbestuur in alle opzichten toegankelijker wordt voor de onderdanen. Vorst, ambtenaren en vertegenwoordigers van onderdanen konden zo rechtstreeks met elkaar praten (vandaar de term ‘parlement’).

Er bestond weliswaar nog het probleem dat er in ieder taalgebied een veelheid aan regionale talen bestond.

Koningen en territoriale vorsten poogden boven de diverse traditionele vormen van rechtspleging hun hoger gezag te vestigen en hun wetten bij voorrang op lokale privileges te laten gelden voor alle onderdanen binnen hun territoria, en aan hun rechtspraak zoniet het monopolie, dan toch de hoogste geldigheid toe te kennen (in Engeland hadden de koninklijke rechtbanken – King’s Bench en de Bench of the Common Pleas – veel succes, terwijl in Frankrijk het parlement van Parijs met hun onafhankelijke rechters veel bijval oogstte).

Op die manier was er de mogelijkheid als politiek of economisch zwakkere in beroep te gaan tegen uitspraken op regionaal of lokaal niveau. Op lange termijn versterkte de rechtspraak van de kroon de positie van de boeren en daarmee ook die van de koning als hoogste waarborg van rechtvaardigheid. De vorst kon gratie verlenen en iedere rechtsgang ontbinden.

Romeinse recht

• bevatte veel elementen die de vorsten goed konden gebruiken in hun pogingen om hun centraliserende optreden te rechtvaardigen.
• sterk centralistische en absolutistische inslag (vb. ‘de vorst is niet gebonden door de wet’). Daartegen bestond er weerstand.
• geestelijke rechter aan de King’s Bench in de 13^de eeuw, Henry Bracton, schreef een traktaat over de wetten en gewoonten in Engeland, waarbij hij de superioriteit verdedigde van de Engelse openbare juryrechtspraak en het natuurrecht.
• Het Engelse recht beschermt meer het belang van het volk (dan dat dit bij het Romeinse recht het geval was).
• Pogingen tot codificatie van het geldende recht op de schaal van koninkrijken bleven uitzonderlijk tijdens de Middeleeuwen.

Kerkelijk recht

• aanzienlijke invloed in de bestuurs- en gerechtspraktijken van de jonge staten
• rationele onderzoek van feiten door de rechter alvorens iemand in beschuldiging te stellen vond zijn model in de Kerk: de inquisitio, het gerechtelijk onderzoek

Recht aan de universiteiten

Aan de jonge universiteiten kon men rechten studeren, zowel kerkelijk recht als Romeins recht. Er was dus ruimte om een rationeel rechtsdenken te ontwikkelen, los van religieuze voorschriften. Dit gaat samen met de opkomst van het stedelijk milieu.

- universitair geschoolde juristen verwierven sleutelposities in alle openbare besturen, in en buiten de staat.

- Daarnaast werd de rechtspraak en regelgeving steeds vaker vervuld door academisch opgeleide juristen. Hun activiteit droeg bij tot de verrechtelijking van het openbare leven (vb. verdediging van private eigendommen, beschikking bij testament, enz.).

- universitaire studie zorgde ook voor de sociale stijging voor burgers die dankzij hun technische kennis via een kerkelijke of lekencarrière invloedrijke posities verwierven in steden en vooral ook aan hoven, waarmee het machtsmonopolie van de ridders doorbroken raakte.

Lokaal

De lokale voorschriften en rechtspraak stonden veel dichter bij de werkelijkheid en waren ook veel eenvoudiger afdwingbaar dan de wetgeving van de vorsten door de combinatie van sociale controle en gemeenschappelijk belang.

Overwicht aan geweldsmiddelen was niet voldoende voor een duurzame machtsuitoefening, ook rust en stabiliteit zorgden daarvoor.

Charles Tilly

Amerikaans historisch socioloog Charles Tilly zegt dat ‘oorlogen staten maakten en staten oorlog maakten’. Hiermee bedoelt hij dat d.m.v. oorlog de grenzen van een staat werden gevormd en dat instellingen binnen die staat gevormd werden door de onderlinge competitie tussen diverse politieke eenheden. Staten gebruikten anderzijds veruit het grootste deel van de middelen (financiële, materiële en diensten) om oorlogen te voeren.

Oorlog

De oorlog zorgde voor schulden en die schulden dienden met forse rente terugbetaald te worden. In deze ontwikkeling speelden ook belangengroepen een rol die, omdat ze baat hadden bij hun staat in oorlog, de besluitvorming in die richting stuurden.

Daarnaast komt nog de adel die steeds een drijvende kracht vormde achter de vanzelfsprekendheid waarmee oorlog werd beschouwd als een vast onderdeel van de aanhoudende politieke competitie.

Nieuw technieken

Op het slagveld deden nieuwe technieken zijn intrede:

- Condottiere: huurlingenleider die zijn compagnieën verhuurde aan de meest biedende partij.

- De boogschutters uit Wales die onder andere verantwoordelijk waren voor honderden Franse doden bij de slag van Grécy en daarmee het einde van het ridderleger als dusdanig inluidde.

- De bouw van muren rond de steden, die de belegeraars, die met grotere aantallen soldaten de stad moesten omsingelen, in de kosten deed jagen.

- Het kanon omstreeks 1330, dat dan op zijn beurt de muren van de stad bedreigde, maar wel nog duur was in fabricatie en bediening.

Toch konden degene die artillerie konden betalen om de meest geduchte concurrenten een definitieve slag toe te brengen. Opstanden waren in Frankrijk, de Nederlanden en Noord-Duitsland vaak de gelegenheid voor een vorst om met zijn militair overwicht de autonomie van grote steden te beknotten. Zo kwam in die tijd de offensieve actie weer in het voordeel, mits de militaire organisatie aangepast was aan de nieuwe uitdagingen.

Frankrijk

Wat ook modern was, was het feit dat de Franse koning 20.000 tot 25.000 soldaten en officieren in vast betaalde dienst had als gens d’armes. De oorlog werd immers meer en meer een permanent bedrijf dat constant inzetbare getrainde troepen vereiste.

Legitimatie

Naarmate meer onderdanen ingeschakeld werden bij de oorlogvoering, en er met het parlement of vergaderingen van steden en standen onderhandeld moest worden over troepenleveringen en subsidies, groeide de noodzaak deze inspanningen te rechtvaardigen. Een voor de hand liggende legitimatie was de religieuze. De cultus van een nationale heilige was een middel hiertoe (cf. Frankrijk: de heiligen Denijs en Michiel).