Item gefilterd op datum: januari 2014

A. Zedenkomedies van het pseudoclassicisme

Kenmerken

• Stereotiep stramien: intrige evolueert altijd naar verloving en huwelijk (cliché happy end)
• Uitgewerkte psychologische ontleding (esthetiek: personages moeten goed uitgewerkt zijn)
• Liefde als centraal motief
• Over alledaagse levensstijl
• Burgerlijke genotscultuur: moralisme
• Contrast stijlregisters: lachen over ernstige dingen: tragisch pathos en komisch sentiment

The Restoration Comedy (comedy of manners)

• Melodrama
• Blijspelvorm
• Thema: kritiek op schijnmoraal, lachen met domheden van de wereld (cf. Moliere)
• Dubbelzinnige en soms schunnige toespelingen
• W. Congreve: Love for love (1695); J. Gay: The Beggar's Opera (1728)

Comédie larmoyante

• Tragische ontwikkeling, happy end
• Burgerlijke sfeer: gericht op Parijse publiek
• Aandacht voor gevoelsleven
• P. de Marivaux: Le jeu de l'amour et du hasard (1730); P. de Beaumarchais: Le mariage de Figaro (1784)

B. Rococoliteratuur (2^e helft 18^e eeuw)

Terminologie

Rococo = weelderige ornamentvorm (rocaillesculptuur), ook Louis XV -stijl genoemd (interieur). Rococo is op enkele punten verwant met maniërisme en barok: beklemtonen virtuoze en sierlijke. Verschil met barok: wil publiek zich aangenaam laten voelen; barok wil mensen zich klein laten voelen.

Literaire kenmerken en vertegenwoordigers

• Thematisch
  • Hedonisme: barokke welttheater wordt een profane theaterwelt; In de barok is theater de enscenering van religieuze of metafysische krachten die de wereld beheersen, alledaagse wereld = kosmische machinerie. In de rococo is theater een 'kunstmatig paradijs': geen wereldtheater maar een prettige theaterwereld.
    Technieken om profane theaterwereld te scheppen: proloog in toneelstukken, sentimentele setting (cf. fêtes galantes uit schilderkunst; Bellman: De epistels van Fredman, 1770), anakreontische poëzie (ook verwant met fêtes galantes, onterechte verwijzing naar Anakreoon, vroeg-Grieks dichter; A. Pope: Pastorals, 1709)
  • Melancholie: grote onzekerheid ten aanzien van de vergankelijke wereld; Bellman, Wieland (Die Geschichte des Agathons, 1767: wordt eerste Bildungsroman genoemd), later ook Goethe.
    Plot: rijping hoofdpersonage: melancholie: eenzaamheid, enkel op jezelf aangewezen.
• Generisch (genre)
  • Barok en classicisme: opteren voor grootse drama's (Lucifer) en grootse epische werken (Paradise Lost)
    Rococo: opteren voor kleinere genres (idylle, sprookje, novelle) ter verstrooiing van de luisteraar
  • Voorliefde voor melodrama (oorspr. enkel zang en muziek, meer affectief): uitgewerkte emoties (affectieve spanning, grote contrasten); P. Metastasio; theater met loges: wordt een artificieel gebeuren
  • Weerstand tegen klassieke genregrenzen, voorkeur voor genre mêlé; Pope: The rape of the lock (1712-14) (Gesandtkunstwerk: plastische en toegepaste kunsten)

• Formeel: inventiviteit belangrijker dan imitatio, groter belang voor creativiteit
  • Versieringen in plastische kunsten en literatuur
  • Verstoring compositie in proza
  • Stijlfiguren → speels effect
  • Open vorm
  • multiperspectivisme: wisselende en verschillende vertelperspectieven.

A. Overzicht van de voornaamste tendensen in de 18^e eeuw

• Einde verval hofcultuur
• Opkomst burgerlijke cultuur: verantwoordelijk voor culturele vernieuwing
• Aansluiten bij tendensen van de Renaissance en vermenging van aristocratisch cultuurideaal uit 17^e eeuw met burgerlijke smaakpatronen

Erfenis van de 17^e eeuw

Striktheid classicisme komt op helling; nieuwe kunstvormen: Pseudo-Classicisme (nog steeds academisch); duidelijker in 2^e helft 18^e eeuw met Rococo: verfijndere, barokke variant van het Classicisme: formele regels hofcultuur bijna volledig genegeerd, protest tegen autoritaire kunst doordat burgerlijke smaakpatronen meer doordringen in het cultuurleven. Rococo richt zich op de zintuiglijkheid, emotionaliteit en alledaagsheid van burgerlijke cultuur => frivole kunstvorm, gericht op ontspanning en verstrooiing.

Einde 18^e eeuw: fracties van de burgerij willen een hernieuwde terugkeer naar zuiverheid en soberheid => Neoclassicisme: middel om burgerlijke genotcultuur in te dijken; eerder mentaliteit van Renaissance.

Vernieuwing in de 18^e eeuw

Dominantie burgerlijke smaakpatronen in cultuurvormen: Verlichting en Preromantiek: liggen aan basis verdere ontwikkeling moderne literaturen.

B. Cultuursociologische situatie in de 18^e eeuw

Crisis centrale gezag en verval classicistische hofcultuur

• Classicisme te danken aan autoritaire regime Boubons: wordt niet meer zomaar aanvaard: hofcultuur Bourbons wordt afgebouwd (Franse Revolutie, Louis XVI). Kunstenaars moeten zich niet meer richten op koninklijk hof.
• Afname maatschappelijk belang aristocratie in loop 18^e eeuw.

Opkomst burgerlijke cultuur in 18^e eeuw

• Burgerij als nieuwe cultuurdrager: door toenemend belang op politiek en economisch niveau van de burgerij. Introductie lage smaakpatronen (materialistisch, genieten, niet prioritair) en kritisch pragmatisme. Versmelten levensstijlen culturele elitegroepen: burgerij imiteert grandeur en verfijning aristocratie; aristocratie gedraagt zich moderner (intimiteit, huiselijkheid)
• Stad als centrum cultuurleven: zwaartepunt culturele leven in stedelijke culturele centra: salons van aristocraten, schouwburgen, bals, …
• Verandering in smaak: Querelle des anciens et des modernes: twist tussen traditionalisten en vernieuwers beslecht in voordeel van de vernieuwers. Begin 18^eeeuw:
  • Stroming die voorbeeldfunctie klassieke literatuur niet wil betwijfelen (de la Fontaine): cultuurpessimisten, perfectie van het verleden, geen verbetering mogelijk van de Klassieken (minderheid)
  • Stroming die van mening is dat schrijver grote persoonlijke inbreng moet hebben (Perrault): cultuuroptimisten, nieuwe vitale culturele ontwikkeling, op weg naar perfectie.
• Verandering in smaak: architectuur en plastische kunsten:
  • Van majestueus (barok, rubens) naar frivool (pastorale kunst: natuur geeft geborgenheid): accentueren genotscultuur op vlak van architectuur en schilderkunst.
  • Van normatieve poëtica naar innige, speelse stijl (individueel, verliest ernst en maatschappelijke verantwoordelijkheid): alledaagse sentimenten (vb. huisdieren).

C. Rol en sociale basis burgerlijke ideeën

Nieuwe ideeën => Verlichting (pragmatisme, scepticisme en rationalisme)

=> Preromantiek (natuurlijke eenvoud, sentimenteel subjectivisme)

Nieuw klimaat met centraal 'vrije meningsuiting': in Europese hoofdsteden ontstaat discussiecultuur.

• Verenigingen:
  • Academies: wetenschappelijk, eerder vakgroepen zonder patronage (Rousseau)
  • Salons (burgerlijk of gemengd): aanvankelijk enkel door aristocratie, in 18^e eeuw ook door burgervrouwen; evolueerde van artistiek (17^e E) naar politiek (18^e E)
  • Leesgezelschappen: toenemende alfabetisering, boeken en tijdschriften lezen, verbonden met literaire café (informeler maar krachtiger) en boekhandels (uitleningen, uitwisseling commentaar)
  • Vrijmetselaarsloges: spirituele groepen met als doel een betere wereld te creëren. Rituelen en symbolen gaan terug op ME kathedraalbouwers, zetten alle ideologische en religieuze geschillen aan de kant; werd een gevaar voor politieke en religieuze overheden: tegen het christelijk geloof: "God heeft wereld gebouwd, mens moet verder bouwen".
• Nieuwe media
  • Bloei boekbedrijf
  • Afname censuur: meer liberaal klimaat in Europa
  • Zedenkundige tijdschriften (over cultureel en politiek leven): burgerlijk moraal verspreiden, kritiek op politieke zeden Ancien Regime, informeren over goede smaak en mode
  • Spectatoriale tijdschriften: periodieke, journalistieke tijdschriften in navolging van 'The Spectator' (Addison en Steele): 'The Tatler', 'The Guardian', … Later werd de termijn korter.
• Rol burgervrouw in 18^e eeuw: de politieke macht in de 18^e eeuw komt door manufacturen in handen van de mannen en betaalde krachten zorgen voor het huishouden. Vrouwen zijn dus opgesloten en gaan zich bezighouden met cultuur: brieven schrijven, musiceren, salons. Ze worden de grootste publieksgroep van de nieuwe literatuur.

→ Frans verschijnsel

A. Inleiding

Periodisering en verspreiding

Hoogtepunten barok: Engeland, Nederlanden en Spanje tijdens de 17^e eeuw. In Frankrijk blijft de barok marginaal: vanaf eind 16^e eeuw is classicisme er de dominante stroming (naast het maniërisme) → Barokeeuw = l'age classique. Men kijkt in Frankrijk radicaal terug naar de Renaissance.

Vooral bij toneelschrijvers Racine en Corneille.

Bloei classicisme rond 1660. Vanaf 2^e helft 17^e eeuw en vooral in de vroege 18^e eeuw invloed in Europa (met het classicisme komt ook de Franse taal over naar de rest van Europa)

• In Engeland en Spanje: al in 2^e helft 17^e eeuw krijgt barok concurrentie van classicisme (Milton's klassieke gestrengdheid)
• In het aristocratische kunstleven van Londen vindt classicisme en vruchtbare voedingsbodem (Dryden: late 17^e eeuw; Pope: 18^e eeuw)
• Ook in later werk van Vondel en in Duitsland kent classicisme navolging.

Enkel werken rond 1660 zijn strikt classicistisch; later (vroege 18^e eeuw) wijken ze zo af van de klassieke cultuur → pseudo-classicisme

Cultuurhistorische context

Frans classicisme: aristocratisch element (Renaissancesmaak: terugkeer) sterk benadrukt.

Reden: in eerste instantie cultuur van het (koninklijke) hof (absolutisme van de Bourbons).

Politieke situatie

Absolutisme van de Bourbons: succes door verzwakte staat na godsdienstoorlogen. Ook de cultuur werd nu centraal georganiseerd

Cultuursociologische situatie

Geestelijk imperialisme op alle gebieden van het maatschappelijke leven.

Vooral op vlak van sociale cultuurdragers is er een verschil met Renaissance.

Geboorte-adel vervangen door brevetadel: cultuurpatroon wijkt sterk af van dit van de oude aristocratie: inspiratie bij de Renaissance (cf. Castiglione): ideaalbeeld van de honnête homme, actualisering van het ridderideaal (plichtsbesef, trouw, verfijnd, …) → geradicaliseerd aan het hof van de Bourbons: ontwikkelt zich tot gedragscode van de gentilhomme: etiquette die bepaalt welk gedrag verplicht is voor de aristocratie, met als voorbeeld het gedrag in de saloncultuur van de Préciosité.

Levensstijl hofadel wordt maatschappelijk ideaal Franse elite en breidt zich uit tot een levenscode voor alle gegoede maatschappelijke groepen → ook leden van de burgerij gaan zich richten naar dit beschavingsideaal (Molière, Racine): daardoor zullen veel elementen van dit patroon het gedrag van de burgerij in latere periodes bepalen.

Kunstsociologische situatie

Louis XIV: 1 koning, 1 wet, 1 godsdienst, 1 cultuur. Cultuurimperialisme drukt zich uit in staatsreligie (opheffing Edict van Nantes), in een autoritaire hofcultuur en in classicistische kunstvormen.

• Hofcultuur: organisatie artistieke leven komt in handen van de académies, centralistische instituties die verschillende kunstdisciplines reglementeerden; ze waren onderworpen aan een soort kunsttheorie
  • Académie de Peinture et de Sculpture: eerst vrije vereniging, wordt onder Le Brun een autoritair geleide staatsinstelling
  • Académie Française (1634, Richelieu): 40 deskundigen op literair gebied die de literaire productie reglementeert en consacreert (toekennen financiële middelen)
    → soort staatsmecenaat: grote macht over literatuur
  • Colbert: Surintendant des Bâtiments: stelde kunstproductie ten dienste van het vermarkten van monarchaal prestige. Zijn cultuurpolitiek draagt bij tot totstandkoming van de mythe 'le Roi Soleil': motor achter oprichting van de académies en onder zijn impuls wordt de koning de belangrijkste opdrachtgever (staatsmecenaat): paleis Versailles, Dôme des Invalides, uitbreiding Louvre, …
• Classicistische normen: Académie de Peinture et de Sculpure verplicht het getrouw navolgen van de klassieke werken, zowel vormelijk als inhoudelijk. (Poussin)
  • Académie Française pleit voor strikte toepassing van traditionele vormwetten: eisen van de klassieke regels.
  • Klassieke regelesthetica: ultiem referentiepunt

B. Kenmerken

→ wijkt af van vernieuwingen uit Renaissance en barok

La querelle des anciens et des modernes

Kunstproducten uit die periode: onpersoonlijk en weinig creatief (slaafse navolging klassieke regels)

Eeuwige tegenstelling vernieuwers - traditionalisten versterkt doordat politieke machthebbers de traditionalisten steunen => spanning niet-officiële kunst (vrije, creatieve stijl: Rubenisten, navolgers van Rubens) - officiële, academische kunst (Poussinisten).

Zelfde spanningsverhouding in literatuur: La querelle des anciens et des modernes.

Deze situatie staat haaks op de neiging tot sterke individuele expressie in de Renaissance en barok.

Literaire kenmerken

• Rationaliteit, discipline: streven naar orde en evenwicht (zeer radicaal): voornaamste kenmerk; voorliefde voor regelmaat op formeel en thematisch vlak
  • Voorliefde voor afgemeten, juiste verhoudingen op formeel vlak
    • Strikte compositiewetten: vb. Versailles: gevoel van overweldiging, discipline
    • Imiteren beste voorbeelden uit Oudheid: imitatio
    • Thematisch vlak: aandacht voor het psychologische, conflict tussen verstand en affect (Racine)
      • Streven naar personages uitbeelden die blijk geven van verstandelijke controle over hun affecten (in relatie met rationaliteit: past goed in nieuwe cultuur: zelfdwang, zelfbeheersong)
      • Plichtsbesef en verantwoordelijkheidszin personages vaak centraal

Ook op gebied van filosofie en religie: hang naar rationaliteit, orde en evenwicht (Descartes, Pascal)

• Regelpoëtica: normatieve kunstleer, systeem van esthetische normen dat aan KO ontleende regels vastlegt waaraan het goede kunstwerk dient te beantwoorden. Klassieke esthetische regels (wet van de 3 eenheden): basis rationele discipline van de kunstenaar.
  In de barok en Renaissance was poëtica een instrument waarmee kunstenaar kunstwerken ontwierp, met als uitgangspunt de geest van de klassieken
  • Renaissance: elementen hernemen van de heidense levensstijl uit de Oudheid
  • Barok: spanningsverhouding uitdrukken tussen christendom en heidendom

De invloedrijkste verwoording van de classicistische regelpoëtica: Nicolas Boileau (1637-1711) Art Poétique (1674): gedisciplineerde esthetiek, die vorm en inhoud van de kunstwerken aan regels onderwerpt. Classicistische kunst is niet gericht op normdoorbreking, maar op normbevestiging, het cultiveren van vaste gewoontes.

• Theater: wet van de 3 eenheden (Aristoteles) verplicht: eenheid van plaats, tijd en ruimte
• Vraisemblance: eis van geloofwaardigheid of waarschijnlijkheid: door de wet van de 3 eenheden de waarschijnlijkheid van het voorgestelde garanderen
• Bienséance: geheel van morele voorschriften en beleefdheidsconventies: voorstellen van beschaafd gedrag: kunst geeft het voorbeeld. Alledaagse situaties en taal moeten dus vermeden worden
• Relaties tussen personages moeten conform de Franse sociale hiërarchie zijn
• Taalzorg: men wil de Franse taal hanteerbaar maken (lijkt op hedendaags Frans): vastleggen van het klassiek Frans: taal gezuiverd van dialectismen, archaïsmen, en wordt helder, soepel en genuanceerd. Belangrijke rol Académie Française, en enkele grote auteurs (Descartes, Pascal, de Malherbe)

C. Vertegenwoordigers

→ vooral theater, redevoeringen, welsprekendheid

Enige relevante classicistische genre: drama: Corneille, Racine, Molière

Pierre Corneille (1606 1684)

Kwam vroeger dan de rest: minder gedwongen

Blijspelen en tragedies: Le Cid (1636), Horace (1640), Cinna (1640), Polyeucte (1643)

• Verhaalstof vaak ontleend aan Romeinse geschiedenis met toevoeging van nevenintriges.
• Thematische constante: helden proberen met wilskracht en hartstocht idealen te verwezenlijken: liefde tot God (Polyeucte), vaderlandsliefde (Horace), vergevingsgezindheid (Cinna). Morele conventies worden publiek bijgebracht op didactische wijze.
• Formeel: wijkt soms af van wet van de 3 eenheden: stijl kenmerkt zich door retorisch, gezwollen taalgebruik

Jean Racine (1639-1699)

Tragediedichter: Britannicus (1669), Bérénice (1670),…

• Thematische constante: held kampt met onvermogen hartstochten te temperen: conflict tussen rede en passie maakt leven ondraaglijk => meestal keuze voor bevijdende dood. Beschrijft geïntellectualiseerde hartstocht.
• Formeel: strengere toepassing klassieke compositiewetten: tragische handelsmoment geconcentreerd op crisismoment mensenleven. Eleganter, soberder en poëtischer taalgebruik als Corneille. Ook beheerster: aanspreking met seigneur

Molière (J.B. Poquelin 1622-1673)

Eigen theater (Illustre Théâtre: 1643), acteur bij reizend gezelschap, nauwe band koningshof, vooral bekend van blijspelen. Qua intrige niet echt vernieuwend, wel verfijnde psychologische karaktertekening (types als hypocriet, vrek): geven panoramisch beeld van zijn tijd

• Vroege werk: kluchten, maatschappelijk satires: hekelt wantoestanden in saloncultuur préciosité (les précieuses ridicules, 1659). Toch normbevestigend
• Rijp toneelwerk: Komedies over liefde en ontrouw (L'école des maris, 1661), over hypocrisie van de opvoedingsinstanties (L'école des femmes, 1662), over de pose van de vroomheid (Tartuffe ou l'imposteur, 1664), over een intellectualistisch sociaal type dat intersubjectieve afhankelijkheid ontkent (Le misanthrope, 1666), psychologische komedies (Comédies de caractère) en zedenkomedies (Comédies de moeurs)
• Later werk (onder mecenaat Louis XIV): ontspanningsstukken met afgezwakte sociale kritiek en nadruk op komische effecten.Sommige stukken opgeluisterd met muziekfragementen behoren tot comédie ballet (le bourgeois gentilhomme 1670, les femmes savantes, 1672, Le malade imaginaire, 1673)

Andere genres:

• Functionele literatuurproductie (ondergeschikt aan absolutistische idealen): redevoeringen en welsprekendheidliteratuur (Bossuet 1627-1704)
• Literatuurproductie in het kader van maniëristische hofcultuur: brieven, maximes
• Didactische roman: François de Fénelon (1651-1715), Télémaque (1699)
• Lyriek van François de Malherbe (1555-1628): beste vb. classicistische poëzie

Verschillende doelgroep en smaakpatronen

• Maniërisme: stijl van de aristocratie
  • Komt voor in aristocratische hofhoudingen in verschillende Europese landen
  • Belangrijk model: Franse maniëristische stroming La Preciosité (begin 17^e eeuw): eerder een cultuurverschijnsel dan een literaire stroming

- Belichaamd in saloncultuur

- Literair salon: voordragen literair werk en uitwisselen bon mots

- Beoordeling kunst en onderhouden smaakconventies: gemonopoliseerd door salons: bemiddelen tussen kunstproducenten en -consumenten (vermits beide groepen elkaar ontmoetten in de salons)

• Intellectualistisch smaakpatroon: etaleert een grote culturele bagage (voor kenners)
• Barok: cultuurvorm gesteund door Kerk en burgerij (later ook aristocratie)
  • Kerk steunde kunst die groot publiek aansprak (burgerij)
  • Burgerij is als doelgroep dubbelzinnig: aardse, alledaagse smaak en sterk moralistisch-religieuze attitude.
  • Barok= gevoelsgerichte en meer populaire smaak

Verschillende genrevoorkeuren

• Barok: voorliefde epos en drama: burgerlijke genres, gevoelsgericht maar populair
• Maniërisme: voorkeur kleinere epiek (epyllion, sprookje, briefliteratuur, novelle), gnomische genres (maximes) en lyriek: verfijnde smaak aristocratie, intellectualisme

E. Vertegenwoordigers

Maniëristische poëzie

• Don Luis de Gongora Y Argote (1561-1627) en Giambattista Marino (1569-1625):
  • Intellectualistische poëzie
  • Beïnvloed door Latijnse lyriek en humanisme
  • Beeldspraak geïnspireerd door antieke mythologie
  • Grote vormvirtuositeit: versieringen
• Marinisme en Gongorisme (16^e - begin 17^eeeuw): pejoratieve benaming voor epigonen van bovengenoemde maniëristen
  • Overdrijving: overbluffen op thematisch vlak: veel goden, nimfen
  • Intellectualistische gekunsteldheid, gezochte verwijzingen naar klassieke cultuur (overbluffen met eruditie)
  • Te sterke benadrukking vormelijke
• Metaphysical Poets: John Donne (1573-1631)
  • Term metafysisch is misleidend: kregen dit epitheton door intellectualisme (woordspelletjes) en hun neiging tot persoonlijke reflectie (filosofisch en religieus) nadenken over sterfelijkheid mens, …
  • Ondanks spiritualistische inslag, ook wereldse, vitalistische inslag (aards, soms boertig, ook pessimisme en twijfel)
  • John Donne (The Anniversaries): verwerkt in lyriek vitalisme en pessimisme: elegie over dood van een jong meisje, waarin weemoed en liefdesextase worden vermengd. Thematiek werk wordt beheerst door vergankelijkheid en versplintering van de wereld

Gnomische vormen, brieven, maniëristische roman

• Maximes: literaire vorm waarin Préciosité-cultuur zich bij uitstek toont: François la Rochefoucauld
  • Gnomische vorm, verwant aan aformisme (spreuken, levenswijsheden)
  • Spitsvondige of humoristisch geformuleerde definities en spreuken
  • Gedragsregel omtrent menselijke leven: levensprincipes
  • Réflexions ou sentences et maximes orales (1665): vrij pessimistische aformismen
    • Spanningsverhouding uiterlijke schijn en ideëel wezen
    • Pessimisme: eigenbelang als essentiële drijfveer van de mens voorgesteld
• Briefliteratuur: Mme de Sévigné (1626-1696; vindt la Rochefoucauld een oude brompot)
  • Meer dan 10.000 brieven
  • Tonen dat geestelijke ontreddering een belangrijk motief is geworden
  • Brieven schrijven om iemand te overtuigen van je kwaliteiten
• Maniëristische roman: Mme Marie-Madeleine comtesse de la Fayette
  • Beoorde tot dezelfde kring als De Sévigné en La Rochefoucauld
  • Schreef eerste Franse psychologische roman: La Princesse de Clèves (1678)
    • Banale liefdesgeschiedenis, verwant met amadische en pastorale roman
      Pessimisme: liefde kan je niet redden van de dood
    • Nadruk op karakterontleding: innerlijke conflicten tussen menselijke drijfveren. (↔ Classicisme: mens moet hartstochten temperen)
    • Analyse van intersubjectieve relaties tussen personages
    • Destructieve werking liefde: pessimistische thematiek
    • Sterk moralistisch: duidelijke religieuze ingesteldheid

Barokepos (proza)

John Milton (1608-1674): Engels toneelschrijver die christelijke revival tijdens barok goed illustreert.
Paradise Lost (1667: 10 boeken, 1674: herziene uitgave in 12 boeken): 12-delig religieus epos dat scheppingsverhaal en zondeval herneemt. Typisch barokke thematiek:

• Zondeval van de eerste mens: veel traditionele kenmerken van het epos, maar door de universele geldigheid van het thema moest Milton de gebruikelijke epische techniek verwerpen. Held is niet een bepaald individu met buitengewone fysische en geestelijke kracht en moed, maar de mens in het algemeen. Mensheid krijgt symboolwaarde: wordt voorgesteld in haar confrontatie met kosmische totaliteit
• Karakters (Adam en Eva, Satan) worden als menselijke figuren met tragische lotsbestemming voorgesteld. Vaak ironische toon.

Vondel en Calderon

Barokke avonturenroman

In navolging van de amadische roman, wel grootser

Scudéry, d'Urfré, La Calprenède, Lohenstein: inmiddels in vergetelheid geraakt, toch belangrijk in ontwikkeling verhaalkunst

• Radicalisering traditionele heldenroman: niets is normaal, middelmatig, alles is grandioos
• Net als in ridderroman wordt de held op de proef gesteld: moet heldhaftige aard bewijzen
• In tegenstelling tot ridderroman is held dynamisch personage: wordt geïntegreerd in een proces, daden staan in functie van zoektocht naar waarheid en gerechtigheid (wraak)
• Motief rad van fortuin: kleinheid mens tonen door held te plaatsen in avontuurlijke wereld vol met hindernissen: ontvoeringen, verkrachtingen, slavernij
• Hoofdmotief: trouw van de geliefden: happy end
• Soms elementen uit de pastorale roman

Barokdrama

• Don Pedro Calderon de la Barca (1600-1681)
  • Centrale idee vaak zeer religieus: werk verheerlijkt de Rooms-katholieke Kerk en haar dogma's vooral in godsdienstig-historische stukken (anekdotes uit Europese geschiedenis) en autos sacramentales (El gran theatro del mundo)
  • Filosofisch motief: vooral ijdelheidsmotief van barok
  • Aandacht voor psychologie in de comedia's (mantel en degenstukken): werkt psychologie veel beter uit dan Lope de Vega: nuanceert het conflict liefde-eer, de wraakneming wordt niet goedgekeurd, maar psychologisch verklaard: diepere karaktertekening dan bij de Vega
• Joost van den Vondel (1587-1679)

Lucifer (1654), Adam in ballingschap (1664): stukken waarin de dichter zich ten dienste stelt van het katholieke geloof (eisen barokpoëtica), maar ook andere elementen van de poëtica duidelijk bespeurbaar zijn.
Meester van de antithese

A. Terminologie, situering en periodisering

Terminologie

• Maniërisme: grootse en pronkerige smaak (< Maniera Grande: stijl uit Rome: vb Sixtijnse kapel: overdreven, imiteren)
  Model is de pauselijke hofstijl de met overdrijving aan de Europese hoven wordt nagevolgd
• Barok: < perla barroca (Portugees voor parel met onregelmatige vorm)
  Aanvankelijk depreciërende benaming voor overdadige en overdreven gekunstelde stijl van sommige 16^e - 17^e-eeuwse kunstvormen; wordt later vanuit classicistische hoek (Goethe) negatief geconnoteerd.

Periodisering

• Ontstaan: gelijktijdig in de 16^e eeuw (1520 → late renaissance)
• Dominante stromingen in de 2^e helft van de 16^e eeuw (geleidelijk)
• In de 17^e eeuw verliest de maniëristische kunst (1520 - 1650) van de aristocratie haar dominante positie ten voordele van de barok (1520 - 1700): voornaamste vertegenwoordigers van barokke architectuur, schilderkunst in de eerste helft van de 17^e eeuw; barokmuziek slechts in het begin van de 18^e eeuw
• In Frankrijk krijgt de barok veel concurrentie van het Classicisme (bouwt voort op maniërisme), vanaf 1660 begint het classicistische naar voor te komen in alle landen

Situering t.o.v. de Renaissance

• Maniërisme: kan beschouwd worden als uitloper en variant van de Renaissance, of als hoogtepunt: de renaissancistische cultuuridealen van de kritische burger en de verfijnde aristocraat worden in het maniërisme (vooral de aristocraat) voortgezet.
  → Elitaire, aristocratisch-hoofse stijl
  Neemt van de barok vaal de religieuze inspiratie over, maar blijft trouwer aan het Renaissancistische vormideaal
• Barok: wijkt op beslissende punten af van dat cultuurideaal. De kunstenaar zoekt contact met breder publiek, maar de burgerlijke smaakpatronen worden getemperd (burgerlijk zelfbewustzijn nam af door economische stagnatie). Barok is ook solidair met Kerk om succes van de Reformatie te breken => vrij profane Renaissancekunst aangevuld met religieuze attitude. Het is echter geen terugkeren naar de ME eenheidscultuur, ze is modern:
  • Sterk gericht op morele aspect van de religie: geïndividualiseerd geloof
  • Existentiëler: meer gericht op het geheel van de schepping: mens nog centraal, maar wel een radertje in een onmetelijke kosmos

B. Cultuurhistorische achtergronden

Culturele ontreddering

Definitieve einde ME eenheidscultuur: Renaissance-optimisme (ze kunnen opnieuw beginnen, met de klassieken als leidraad) is gedaan (vooral in Italië, en in het rijk van de Habsburgers)

Wereld ziet er niet meer zo mooi uit (constante oorlogen), Westen is zeker niet de beste wereld (zoals in ME)

Vb. Breughel: de Dulle Griet: dood wordt het thema (reeds rond 1520)

Reacties:

• Maniërisme: zelfbewuste, aristocratische kunst
• Barok: vertaalt onzekerheid in nieuwe levenshouding (meer religieus)

Historische verklaring cultuurpessimisme

• Politiek: einde van de eenheid: vorstelijk absolutisme: sterk centraal gezag wijkt af van verlangen grote christelijke gemeenschap
  • Begrip 'staat': stelt zich in plaats van God → verdwijnen christelijke wereldbeeld
  • Paus geen bindmiddel meer: neemt deel aan politieke conflicten
  • 16^e - 17^e eeuw: godsdienstoorlogen
• Intellectueel: eenheid is problematisch: einde synthese geloof-wetenschap-moraal
  • Nieuwe filosofische overtuigingen: nieuwe wetenschappelijke inzichten (heliocentrisme) → beïnvloedt wijze waarop mens zijn plaats in de kosmos inschat
  • Kosmisch bewustzijn: kosmos = groots, geordende machine met daarin de mens als nietig en klein (Pascal: mens is sprakeloos)
  • Metafysische huivering: mens is sprakeloos door grootsheid → angst
    Typisch kenmerk in barokkunstwerken: existentieel besef door nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen
• Economisch: nieuw stadium kapitalisme door overzeese kolonisatie
  • Wereldhandel: van mediterrane steden → noordelijke havens (culturele bloei)
  • Eerste systematische vormen van kapitalistische economie (geldhandel, beurs, …)
  • Kunstenaars profiteren: ze worden onafhankelijker
• Sociale onrust: 'Oorlog en dood': vb. Breughel (de Dulle Griet), Dührer (de Dood)
  • Economische ontwikkeling rampzalig voor volksmassa (loondruk, overbevolking,…)
    → Sociale ontevredenheid, revoltes
  • Polariteit tussen verschillende groepen → boerenopstanden
  • Dictatoriale regimes: belangrijke sleutel in het begrijpen van de barokmentaliteit: Machiavellisme: doel heiligt de middelen

Rol van de katholieke Kerk

• Politiek realisme (Machiavellisme): kenmerkend voor kerkelijke reactie op Reformatie (vanaf 1519): Concilie van Trente (1545-1563): Contrareformatie gebaseerd op nieuwe ascese en grote strijdbaarheid (inquisitie, censuur, …)
• Barokkunst wordt ingezet als propagandistisch wapen van de Contrareformatie en als uitdrukkingsmiddel voor de macht van de Roomse Kerk: de brede bevolkingslagen d.m.v. gevoelsvolle kunst de grootsheid van het katholicisme tonen.

C. Kenmerken van Maniërisme en barok

Kunstsociologische situatie

• Grotere onafhankelijkheid kunstenaar: blijft ook de 'geniale schepper' van de Renaissance
• Dit komt door de groei van de kunstmarkt (vb. in Antwerpen 300 meesters in schilderkunst - 170 bakkers): vooral portretten (Holbein), en de invloed van de Kerk en aristocratie

Thematische kenmerken

• Vaak religieus: religieus geïnspireerd individualisme (het nietige individu met grote spirituele behoeften in een grote wereld): religieuze invulling van het renaissancistische individualisme. Tendens van de Renaissance zet zich nu radicaler voort: verinnerlijking van de religie
  • Aandacht voor immanente sacraliteit: vervangt ME geloof in goddelijke transcendentie
    → zekerheden verdwijnen
    → vb. Vondel: Lucifer: strijd met kosmische krachten
    → vb. Milton: Paradise Lost: complexe, slechte wereld na verdrijving uit het Paradijs
  • Religieuze drukt zich uit in subjectivistische, existentiële thema's: mens is nietig in onmetelijke kosmos en wordt gedreven door domheid (vgl. antieke ideaal van schoonmenselijkheid)
  • Wordt door alle barokkunstenaars gebruikt, maar ook door maniëristen als John Donne en La Rochefoucault
• Bloei pessimistische thema's: door de geestelijke ontreddering (vergankelijkheid van het Aardse) na val ME eenheidscultuur en nieuwe religieuze opvattingen. Door de religieuze en politieke ervaringen van de kunstenaar kan hij niet meer optimistisch zijn (↔ Dante: loutering en zege van de goddelijke orde)
  • IJdelheidmotief: benadrukking vergankelijkheid v.h. Aardse: al het aardse is ijdel (vanitas vanitatum)
  • Om dit te concretiseren, vaak thema's met antithese van realiteit en illusie: achter de schone schijn van de mens zit een sterfelijk, lachwekkend wezen verborgen. Liefde en schoonheid zijn illusoir en waardevol als ze vergankelijk en een afspiegeling van de eeuwige schoonheid zijn.
    Calderon: meester van het ijdelheidsmotief (La vida es sueño)
    Purcell: King Arhtur: Song of the cold: tegenstelling illusie - realiteit (Eros - geest), vlucht naar vitaliteit: men wil zich aan het leven vastklampen
  • Motieven die het vergankelheid- en ijdelheidmotief ondersteunen

- Rad van fortuin

- Theatrum mundi: wereld is een schouwtoneel, waarin ieder slechts zijn deel speelt (Vondel)

- Dood: veel doodskoppen

- Luchtbellen, sneeuwvlokken, dauwdruppels → vergankelijk

- Metamorfosen, spiegelbeelden (optisch bedrog), paradoxen

- Mythologische figuren: gekwelde personages (Tantalus, Prometheus)

- Toren van Babel: gebrek aan harmonie; hoogmoed, ijdelheid

• Vitalistische motieven: door aandacht voor vergankelijkheid, geven sommige kunstenaars zich over aan Aardse genietingen: hedonistisch genieten van het beperkte leven (↔ Renaissance: materiële genietingen; hier geestelijke genietingen, verbeelding → fantasieverhalen)

- Vitalistische, sensualistische stijl en motieven: zintuiglijke ervaringen kleurrijk beschreven

- Grote rol verbeelding: fictionele werelden i.p.v. sobere realistische werelden vd. Renaissance: escapisme (duidt op de wil weg te vluchten uit het aardse tranendal en op het creëren van een kunstmatig paradijs)

→ Melancholie: kennis kan je niet redden (↔ kennende mens vd. Renaissance)

Stilistische kenmerken

• Maniërisme en barok: Stilus ornatus: versieringszucht (overdreven: plechtig (religieus) en speels (vitaliteit)) staat vaak haaks op de pessimistische thematiek: vooral sociale redenen: ze willen een triomfantelijke kunst zijn die de macht van bepaalde groepen wil uitdrukken (adellijke cultuur: consolidering centrale gezag; Kerk: geslaagde Contrareformatie; burgerij: rijkdom)
• Versieringszucht wijkt af van Renaissance: geen harmonie, regelmatigheid meer: onregelmatige vormgeving volgt slechts op het eerste gezicht de uiterlijke vorm van de klassieke kunst, enkel de algemene structuur van klassieke kunstwerken wordt behouden.
  Reden: nieuwe visie relatie tussen kunst - natuur (nieuwe imitatio-leer): men schept niet naar de natuur, maar zoals de natuur: regelloos, spontaan (vgl. Bruno)
• Concreet inzetten retorische middelen: men wil duidelijke, vaak bombastische effecten bekomen (gebruik stijlfiguren: metafoor, oxymoron, antithese, …; nog complexer in maniërisme: anafoor, epifoor, hyperbool, hyperbaton,…)
• Maniërisme voert overdrijving nog door vooral op het vlak van imitatie van de klassieke elementen
  • Gekunstelde en vaak duistere beeldspraak (metaforen, mythologische gegevens)
  • Gelatiniseerde woordenschat en geleerde allusies (ondersteunen inhoudelijke complexiteit)
• Opstelling t.o.v klassieke harmonie en structuur
  • Barokkunst blijft dichter bij klassieke structuur van het kunstwerk (Milton, Vondel), hoewel ze zich meestal ongebonden opstelt ten aanzien van stijlcodes
  • Maniërisme verwijdert zich innerlijk van de klassieke kunst: vb. overspannen intellectualisme (werkelijkheid bewust vervormd en opgenomen in een zonderlinge en diepzinnige beeldspraak)
• Reactie van barok en maniërisme op het voorkomen van zowel spiritualistische en sensualistische, religieuze en heidense tendensen in de Renaissance:
  • Maniërisme: verstrengelt beide als heterogene componenten
    Heterogeniteit wordt belangrijkste grondformule voor maniëristische kunst: spiritualisme en intellectualisme zijn met elkaar verstrengeld (mystieke ervaringen -pantheïstische visie op natuur, naturalistische visie op werkelijkheid)
    El Greco (spiritualisme), Breughel (sensualisme)
  • Barokkunst probeert de tegenstelling op te heffen in een hogere (religieuze) synthese

A. Voorgeschiedenis van de roman

Periode 1300-1600: veel Neolatijnse literatuur: volgt klassieke literatuur na (imitatio), samen met elementen uit Humanisme en Renaissance; echte vernieuwing komt echter uit proza in de volkstaal

Lotgevallen van de novelle

• Ontstond in 13^e eeuw (Boccaccio), wordt in 15^e, 16^e eeuw een succesvol genre, niet enkel in stedelijke context ook bij aristocratie (sommige auteurs uit aristicratie: Margareta van Navarra (1492-1549): Heptaméron)

→ Genre wordt legitiem

• Roman: naast novelle nog 3 voorouders: amadische, picareske en pastorale roman

Amadische roman

• Renaissancevariant van het ridderverhaal
• Genoemd naar het populaire werk van Garci de Montalvo (?-1505): Amadis de Gaula (1508)
  → bewerking vroegere versie (2^e helft 14^e eeuw), 16^e eeuw: 25 Spaanse edities, succes vooral door Franse vertaling, later nog veel vertalingen en volksboekenversies
• Thematische kenmerken:
  • Navolging Britse ridderroman: geen ridderidealen meer
  • Kern van de roman = liefde (verre liefde)
  • Held: buitengewone kracht, moed, volmaakte ridder met gegarandeerd succes
  • Ondanks relatief oppervlakkige thematiek, streeft held ook naar geestelijke volmaaktheid

→ Ideaalbeeld van de verfijnde hoveling

Pastorale roman (herdersroman)

• Ontwikkeld in Spanje door Jorge de Montemayor (1520-1561; prototype: Diana), verspreidt zich snel in Europa
• Pastorale traditie uit Oudheid verdergezet
• Kenmerkend arcadisch-idyllische milieu (escapistische sfeer: idyllische valleien, …)
• Kern van het verhaal: liefde(ssentimenten van herders)

Picareske roman (schelmenroman)

• Typisch Spaans genre (picaro = schelm), ontstaan in 1550, bloeitijd in 1600-1620, dringt door in Europa in 2^e helft 17^e en vooral vroege 18^e eeuw (Defoe: Moll Flanders)
• Thematische kenmerken
  • Picaro: schelm, jeugdige kwajongen
  • Flat character
  • Beleeft belevenissen in verschillende maatschappelijke situaties
  • Enerzijds sociale verschoppeling, anderzijds sluwe volkse knaap, die op een levenslustige manier zijn hindernissen overwint en de gebeurtenissen naar zijn hand zet.
  • Meestal verweven met liefdesverhaal
  • Levert een model om de wereld te obeserveren
  • Nu: soort revival: vroege werken Lanoye, Brusselmans, Mendoza (Sp); ook films: Forrest Gump

→ Doel: wereld anders bekijken na hem gezien te hebben door de ogen van de schelm

• Bekendste voorbeeld: La vida de Lazarillo de Tormes (1554, anoniem): verhaal van een knaap uit laagste sociale laag wordt toegewezen aan een bedelaar en wordt geconfronteerd met verschillend sociale types (lijdensweg: biedt overal zijn diensten aan: vertelt over hele maatschappij, toegenomen realisme), en huwt uiteindelijk met de meid van een hoge geestelijke.
  Uitgegeven in Antwerpen (tolerantie); drijft spot met Castilie en Aragon.
• Renaissancistisch:
  • Individueel standpunt (antropocentrisch)
  • Perspectief van de picaro (kikkerperspectief)
  • Hedonisme van de held (goed en kwaad zonder morele beoordeling naast elkaar geplaatst: streken picaro niet veroordeeld, eerder stelling: maatschappij maakt de dief)
  • Realistische beschrijving van sociale achtergronden en types
  • Maatschappelijke satire: alle groepen worden bekeken vanuit kikkerperspectief
    → ironiserend
  • Respect voor lage stijl: humor (komt in de buurt van volkse verhalen als Tijl Uilenspiegel en de Reinaertverhalen)

B. Cervantes (1547-1616)

Biografisch

• Komt uit bescheiden milieu: vader: arts (toen bescheiden: heelmeester) → onzeker bestaan, weinig inkomen
• Latijnse school
• Stond dicht bij populaire werken
• Toch niet bekend

Don Quichote (1605,1615)

• Wordt hierdoor min of meer bekend: verdient nu genoeg geld voor levensonderhoud
• Deel 1: 1605 (El ingenioso Hidalgo Don Quichote de la Mancha), deel 2: 1615
• Luidt begin moderne romantraditie in
• Thematische kenmerken:
  • Wisselwerking amadische en picareske roman
  • Satirische roman: Don Quichote weet niet dat oude mentaliteit niet meer werkt in nieuwe tijd: probeert ME ridderideaal te realiseren, maar slaagt daar niet in wegens de veranderde sociale context: hij is een tragisch fantast, slachtoffer van zijn lectuur van hoofse ridderromans (amadische)
  • Tweede hoofdpersonage, Sancho Panza: belichaming volkse mentaliteit, hedonistisch figuur (vgl. picaro). Tegenstelling tussen mentaliteit van Panza en de aristocratische, ME mentaliteit van Don Quichote → belangrijk thema in de nieuwere literatuur: paradoxale eenheid van verfijnde beschaving en volks pragmatisme bij de moderne mens.
• Formele kenmerken: vermenging hoge en lage stijlregisters

Renaissancistische kenmerken

• Breuk met ME verhaalkunst: afrekening met elite, twijfel aan alles, wereld naar de hand proberen zetten (Panza)
• Realisme
• Individualisme en existentiële thematiek: onzekere onvolmaakte mens: Ridder van de Droefheid
• Vermenging hoge en lage stijl
• Dynamiek, evoluerende karakters: → moderne literatuur
  • Menselijke psyche wordt belangrijk
  • Nieuw mensbeeld: God schept een kiem mogelijkheden → zelfontplooiing

C. François Rabelais (1494 - 1553)

Biografisch

• Priester: heeft wel een vrij statuut, reist veel
• Humanistische ideeën
• Neemt het niet nauw met het kloosterleven: reputatie van slecht gelovige (vgl. Erasmus)

Gargantua et Pantagruel (1532,1534, ev.)

• Invloed op andere verhalen: reuzensprookjes
• Populair volksboek
• 5 delen
• Deel 1:
  • Naar het model van een populair volksboek dat hij parodieerde en een vervolg van schreef
  • Gebeurtenissen die zich afspelen na 2^e deel
  • Ontwikkelingsroman: dynamiek persoon centraal: psychologische ontwikkeling: held leert bij.
• Deel 2: Gargantua (1534)
  • Leven van Gargantua, boek wordt als eerste voorgesteld, wel geschreven en gepubliceerd na deel 1
  • Bildungsroman: leven van een held in 3 hoofdepisodes: buitensporige kinderjaren, ernstige jeugd, en heldhaftige jaren van volwassenheid
  • Belangrijke filosofische boodschap: boek eindigt met beschrijving abdij van Thélème → niet zozeer de ideale gemeenschap, maar wel de plaats waar de jeugd gevormd moet worden, die deze gemeenschap zal helpen oprichten, gebaseerd op wijsheid (met mate genieten van aardse genoegens)

Renaissancistische kenmerken

• Vermenging hoge en lage cultuur: staat dichtst bij boerden (vb. carnavalscultuur: levensvreugde: reuzen, …): epicuristische, vitalistische thematiek met groteske verhaalsvormen
• Realisme
• Invloed klassieke filosofie (scepticisme) en van het humanisme
• Individualisme: plot gedragen door ontwikkelingsstadia

Biografisch

Uit stedelijke burgerij, vader was boerenzoon en wolhandelaar; Latijnse school van Stratford: leert er klassieke retorica

Artistieke ontwikkeling

• 1^e fase: 1588-1594
  • Epische gedichten; lyriek conform de smaakconventies van zijn aristocratische broodheren
  • Toneelwerken: naar klassieke voorbeelden (mythische figuren)
• 2^e fase: 1595-1600
  • eerste belangrijke sonnetten
  • succesvol theatermaker: The Globe, Chamberlain's Men
  • stukken worden individueler, meer invloed burgerlijke smaak: hangt niet meer zo af van de smaakconventies van de aristocratie
  • koningsdrama's: individualisme: aandacht persoonlijke problematiek heersers (angst en onzekerheid, probleem van orde en chaos)
  • Tragedie: Romeo en Julia
  • Lichtvoetige en optimistische blijspelen met sterke escapistische tendens (exotische kostuums, zuiderse decors)
• 3^e fase: 1600-1608
  • Pessimistischere werken: persoonlijks tegenslagen (vader sterft), politieke tegenslagen (beschermheren vallen in ongenade)
  • Tragedie
    • Thema: psychologische gegevens (geldingsdrang, machtshonger, jaloezie)
    • Tragische helden als hoofdfiguren (Caesar, Othello, Hamlet)
    • Toch nog humor en ironie (nar): restant volkse inspiratie van het Engelse drama
    • Confrontatie oude aristocratische gewoontes en nieuwe mentaliteit (twijfel, wereldse interesses)
  • Blijspelen: minder luchthartige ondertoon, wrange humor
• Laatste fase: 1609-1616
  • Toppunt populariteit: meest gevraagde auteur, zijn gezelschap presenteert jaarlijks verschillende stukken
  • Tragikomedies:

- Vermenging ernst tragedie met humor komedie

- Noemt ze 'romances'

- Schijn van luchthartigheid en ontspannen toon

Renaissancistische kenmerken

• Individualisme: round character: personage is verscheurd, complexe emoties
• Aandacht voor waarde klassieke tragedies: eigenzinnig → complex
  • Classicisme: eind 17^e - 18^e eeuw: leeft klassieke regels niet meer na, wordt niet meer gespeeld
  • Romantisme: wordt volop gespeeld
• Aandacht voor virtuositeit: basispatroon met veel nuances
  → Verschillende lagen:
  • Simpele spanningslijn
  • Persoonlijke laag: psychologische en existentiële problematiek (moeilijker niveau)
  • Details: komische elementen met sketches
• Vermenging hoge en lage elementen: vb. komische elementen in tragedies

A. Cultuurhistorische achtergrond

• Voedingsbodem: Engeland en Spanje (zeer rijke gebieden)
• Wortels in de volkscultuur: vernieuwingen komen van onder, ontstaat uit populaire cultuur van de steden.
  • Populaire religieuze traditie uit de ME (mysterie- en mirakelspelen) verder uitgewerkt; Spanje: autos sacramentales (stukken die liturgie opluisterden; groot succes)
  • ME profane straattoneel → eind 16^e eeuw: volwaardig literair genre
  • Lope de Vega (1562-1635):
    - belangrijkste Spaanse renaissancedramaturg
    - biografisch: Latijnse school, militair (val v Armada), opgegroeid in Madrid (bloeiend, permanente toneelgroepen)
    - goed vertrouwd met 'mantel en degenstuk' (wreken van de mannelijke eer)
    - invloed uit populair burgerlijk theater
    - vermenging hoge en lage stijlregisters
    - nieuw genre van Comedia: volks + invloed uit Antieke Oudheid

Comedia

• Thema: zeden upper middle class
• Plot: liefde, eer, trouw
• Veel handelingen, complexe plotontwikkeling, misverstanden, …
• Psychologische tekening personages tot eenvoudig schema herleid
• Happy end
• Tragische elementen (huwelijksbedrog) vermengd met komische
• Gracioso: figuur uit volkstheater, dienstknecht die bijdraagt tot intrige, fungeert als spiegel voor affaires burgerlijke protagonisten
• Rol stedelijke instellingen:
  • Groei aantal toneelgroepen en auteurs (krijgen vaste plaats in grote steden)
  • Verhoogde status acteur (nog niet gerespecteerd)
  • Mecenaat: ondersteuning theatergroepen
  • Uitbouw (Londen: voor het eerst in stenen gebouw)

A. Kunstsociologische kenmerken

Statuut van de kunstenaar

Verspreidingsvorm verschilt met ME cultuuroverdracht: mondeling => schriftelijk

Literatoren zien zichzelf als kritische geleerden en een onafhankelijke groep van intellectuelen (niet in praktijk: door opkomst stedelijke elite: afhankelijk van hen om geld)

Antropocentrisme

Kunstenaar ziet zichzelf als autonoom wezen, basis van zijn kunst wordt eigen problematiek.

→ P. de la Mirandolla: "in de mens werd door God het zaad en de kiem neergelegd van alle mogelijkheden tot ontwikkeling"

Nadruk op esthetische vermogens kunstenaar

Sir P. Sidney: dichter acht zich superieur aan de rest.

B. Thematische kenmerken

Subjectivisme: zintuiglijkheid en affect

Basis thematiek: verfijnde gevoelscultuur, bovennatuurlijke symboliek van de ME => zintuiglijk waarneembare wereld

• Herbevestigen mentaliteit KO: bewust vestigen op aardse wereldse genoegens (in de poëzie: persoonlijke expressie)
• Individualisme: best tot uiting in de lyriek; aandacht liefdesmotief

F. Petrarca (1304-1374):

• Mengeling ME - Renaissance
• Il Canzoniere: vrouwen in liefdespoëzie: concrete gestalte; ook gelegenheidsgedichten;

Toont Renaissancistische strekking: cultus van de fysieke schoonheid

La Pléiade/P. de Ronsard (1524-1584):

• Volgen voorbeeld Petrarca's liefdeslyriek
• Les amours de Cassandre, Les amours de Marie, Sonnets pour Hélène

Gebruik thema's uit de Oudheid

Thematische constante: navolging van de klassieke thema's (stijlschoonheid)

Vb. Petrarca en de Ronsard

Existentiële thematiek

Typisch Ronsard: dualiteit van passie en melancholie

• Invloed epicurisme (ook bij Petrarca): verheerlijken aardse schoonheid, carpe diem
• Gedachte aan vergankelijkheid, dood en verval (ook bij Petrarca)
• Troost in dichtkunst: door lyriek verwerft dichter eeuwigheidswaarde

Typisch sonnetten Shakespeare (1564-1616): existentiële thematiek a.d.h.v. het alledaagse leven; personages zijn getormenteerd, voelen hun noodlottige bestemming: heldhaftige falen van grootse personages is de basis in vele werken

C. Stilistische kenmerken

Schoonheidscultus

Aandacht schoonheid van de vorm (↔ ME: vorm ondergeschikt aan ideële component)

Centraal: vormbeheersing: streven naar virtuositeit en harmonieuze vormen (sonnet)

Sonnet:

• Petrarca lag er aan de basis van (2 kwatrijnen, 2 terzines)
• Elizabethaanse sonnet: door Sidney en Shakespeare (3 kwatrijnen, 1 couplet)
  → persoonlijk, elegant: virtuoze vormbeheersing overheerst
• Pléiade-dichters: klassieke versificatie
• Voorkeur voor harmonieuze vormgeving => formalisme (viruositeit zonder inhoud) en slaafse navolging: vb. Petrarkisme

Realisme

Realistische beschrijvingstechniek: burgerlijke prozavormen uit de ME i.p.v. allegorische en symbolische stijl uit aristocratische ME literatuur

Grote aandacht sociale en intellectuele milieu van de personages.

Respect volkstaal

Bloei volkstaal: wordt enige expressiemiddel.

• Petrarca: hoewel groot Latinist, schreef in Toscaans
• La Pléiade: veredelde de Franse taal en propageerde er een nieuwe visie op (du Bellay, Ronsard)

A. Periodisering

• Continuïteit: kenmerken van late ME en Renaissance
• Nieuw cultuurtype: religieuze wereldbeeld en ME habitus verliezen algemene geldigheid (1300-1500)

- Heropflakkering antieke cultuurideaal

- Opkomst nieuwe cultuurdragers met nieuwe waardepatronen: stedelijke aristocratie en handelsburgerij zorgen voor nieuwe culturele gewoontes en smaakpatronen

B. Cultuurhistorische context

Historische veranderingen vanaf de 13^e eeuw

• Politiek: groei macht steden, politieke verdeeldheid, Duitse Rijk valt uiteen, conflict steden ↔ centraal gezag
• Religieus: godsdienstige hervormingsbewegingen, crisis in Kerk van Rome, betwijfelen van scholastieke theologie en wijsbegeerte (opkomst nominalisme en mysticisme)
• Sociaal: conflicten stedelijke elites ↔ traditionele gezagdragers, verzet plattelandsbevolking en stedelijke arbeidsgroepen tegen aristocratie en clerus (Brugse Metten, Guldensporenslag)
• Economisch: groeiende macht stedelijke burgerij: steden en burgerij zijn bakermat geldeconomie, Noorditaliaanse steden nemen het voortouw dankzij hun specifieke samenlevingsstructuur.

Ontstaan nieuwe culturele habitus

- Cultuurideaal van de stedelijke elites

• Ontstaan uit 2 vormen uit de ME cultuur:

- Burgerlijke cultuur: individueel, aards, rationeel, kritisch (no nonsense)

- Aristocratische cultuur: idealistisch, verheven, verfijnd (civilitas: zedenkundige boekjes, ook voor burgers)

→ situeert zich op het spanningsvlak van aristocratisch en burgerlijk ideaalbeeld

• Castiglione: Il Cortegiano (1528):

- deugden van de volmaakte hoveling (hoveling vindt van zichzelf dat hij voornaam moet zijn, denken: komt van binnenuit i.p.v. buitenaf

- aristocratisch ideaal wijkt af van het ME beeld van de ridder (veel aandacht aan materiële voorkomen en sociale omgangsvormen, cf. Norbert Elias)

→ aristocratisch ideaalbeeld

• Ook een wereldse houding:

- resultaat van een radicale profanisering van de voorstellingswereld

- Pietro Aretino: losbandigheid, vulgariteit en obsceniteit

→ aandacht voor het lichaam (eten, drinken, seks, … ↔ Boccaccio)

→ burgerlijk ideaalbeeld

- Herwaardering van de mentaliteit van de klassieken

• Hernieuwde aandacht voor klassieke Oudheid => heidense filosofieën; sterke invloed hedonistische leer (Epikuros: in Divina Commedia: ketter) op Renaissance
• Opnieuw aandacht voor materiele wereld: vb empiristische ingesteldheid van Aristoteles (belangrijk voor Aquino: wel herinterpretatie); Nominalisme (Umberto Eco)
• Platoonse filosofie: losmaken van het christelijke (Petrarca)

- Burgerlijke vormen van religiositeit

• Sterke individualisering bij godsdienstbeleving: mystieke literatuur
• Mensen zijn op een andere manier gelovig: kritisch, individueel, proberen hun plaats in de wereld te begrijpen vanuit hun eigen vragen.

C. Het Humanisme

Rol van het humanisme in de Renaissance

- Voorbereiding

Petrarca:

• Droom van hergeboorte rijke cultuur Oudheid
• Beschouwde zijn Italiaanse literatuur als verspreide gedichten (rime sparsi)
• Literatuur uit Oudheid weer gewaardeerd door haar esthetische waarde
• Antieke wijsheid dient nu een eigen waarde (i.p.v. christelijke waarden): men moet zelf teksten begrijpen: respect voor heidense waarden (epicurisme)

- Kenmerken van het Renaissance-humanisme

Bloeitijd in de 15^e - 16^e eeuw (quattrocento en cinquecento)

• Humanisten stellen zich bewust op als een onafhankelijke groep: geboorte van de 'moderne intellectueel' (in praktijk nog steeds afhankelijk)
• Ontstond in het kader van de burgerlijke stadscultuur, met als publiek de stedelijke elite
• Ze kwamen uit alle lagen van de bevolking,

- Montaigne: aristocraat

- Petrarca: notariszoon

- Erasmus: zoon priester en artsendochter

Maar ze hoorden allen thuis in de nieuwe stadscultuur

• Toegenomen scholingsgraad (in stedelijke milieus): Latijnse scholen
• Uitvinding boekdrukkunst

Humanistische idealen

- Filologie

• Ideaal = homo trilinguis (Hebreeuws, Latijn, Grieks); Umanista betekent in eerste instantie leraar in de klassieke talen (privé of in Latijnse scholen)
• Edities van de klassieke teksten: oude bronnen

- Taalzorg

• Bestrijding vulgarisering Latijn door studie zuivere klassieke taal (willen Cicero evenaren)

→ zorgden daarmee wel ongewild voor het verdwijnen van Latijn en Grieks als omgangstaal

• Uitzuiveren volkstaal en gemodelleerd naar het Latijn

- Interdisciplinariteit

• Pedagogisch ideaal = homo universalis: ontwikkeling geest en lichaam (model: Michelangelo en da Vinci)
• Individuele mens centraal (zelfontplooiing) ↔ ME collectivisme (goddelijke voorbestemdheid)

- Empirie

• Wetenschappelijk vlak: scheiding filosofie, wetenschap en religie en verdere specialisatie voor elk

- Cosmopolitisme

• Vormen een universele groep zonder landelijke grenzen op basis van antieke cultuurideaal en de Latijnse universele taal
• Vooral in Italië: ook nationalistische strekking: willen terug naar de Romeinse culturele macht

Voorbeelden

- Desiderius Erasmus (1469?-1536)

• Lof der zotheid (1511)

- Formele structuur: redevoering uit 3 delen

- Thematiek van de delen:

1. oorspong en rol van de zotheid in het leven

2. manifestaties van de zotheid

3. pleidooi voor het evangelische geloof

• Evaluatie

- vrouwelijk woord zotheid gepersonifieerd door vrouw in narrenpak

- klassieke structuur

- luchtig anti-intellectualisme (Carpe Diem)

- maatschappijkritisch (misbruik in de kerk, …)

- pleidooi voor authentieke religieuze beleving (kwam in N-Nederlanden in contact met hervormende beweging, nog geen lutheranisme)

- zotheid = irrationeel: zowel het positieve (relativeren alledaagse leven) als het negatieve (satirisch bekeken) komen voor

- onderscheid actief - passief uitgedrukt in relatie man - vrouw: de vrouw is emotioneel en irrationeel, maar wel charmant

- Thomas More (1478-1535)

• Biografisch

- kwam uit burgerlijke elite

- wou zijn onafhankelijkheid bewaren

• Utopia (1516)

- Kaderverhaal: met Portugees zeeman (ontdekkingsreizen), in Antwerpen (broedplaats van nieuwe ideeën, tolerantie)

- Ingebed verhaal: beschrijving van Utopia: vb arbeid om te overleven: goed verdelen => minder werk ↔ levenslange boeren

• Evaluatie:

- Fantastisch verhaal met onderhuidse kritiek (intellectuelen genieten in Utopia)

- Utopie: kent wijde verspreiding

- Licht epicuristisch

- Michel de Montaigne (1533-1592)

• Essais (1850 ev.):

- opmerkingen, voetnoten bij Klassieke lectuur, probeerde persoonlijke levenservaringen weer te geven

- volkstaal

- formeel: * structuur: open, 'work in progress', nooit definitief

* taalgebruik: soepel, helder: wil begrepen worden (bron voor latere Franse literatuur)

• Evaluatie

- sterke invloed klassieken

- onafhankelijke, individualistische ingesteldheid

- anticipeert 18^e-eeuwse Verlichting