Item gefilterd op datum: januari 2014

De ambachtsgilden hadden verschillende economische functies binnen de stad. Zo stonden ze in voor de
bescherming van de arbeidsmarkt en de beperking van de concurrentie. Dit deden ze door prijsafspraken
over de verkoop, de lonen en de grondstoffen, maar ook door een kwaliteitscontrole, waardoor de
prijszetting hoger kon, en het afschermen van de toegankelijkheid van het beroep, door zelf de
opleidingen te organiseren. Verder zorgden ze voor een monopolisering, wat de onderlinge relatie van
de verschillende ambachtsgilden niet meteen ten goede kwam. Verdere concurrentiebepaling gebeurde
door quota voor de invoer van buiten de stad.

De ambachtsgilden ontstonden in de 13e – 14e eeuw toen beroepsgenoten zich verenigden in de
stedelijke nijverheden en zich organiseerden volgens de verschillende stadia van het beroep (de strenge
hiërarchie tussen meesters, gezellen, leerlingen). Ondanks het feit dat de gilden over heel West-Europa
verspreid waren, zijn er wel grote regionale verschillen qua functies, statuten, politieke
vertegenwoordiging en dergelijke meer. Er blijven nieuwe oprichtingen komen tot in de 16e 17e eeuw,
maar de ambachtsverenigingen verminderden qua invloed door de opkomst van het vrijere
ondernemerschap in de 18e eeuw, om helemaal afgeschaft te worden door de wet-Le Chapelier na de
Franse Revolutie.

= verschillen in stadsontwikkeling resulteren in verschillende stedelijke plattegronden
radio-concentrisch: de stad groeit volgens
de stralen van een cirkel (hier Aalst)
lineair: centrale as. In dit geval Amsterdam
rond de waterloop.
bi-polair: samengroeien van 2 kernen. In dit
geval: Mechelen, waarbij de A en de B kern
naar mekaar toegroeien.
polynucleair: meerdere kernen
samengevoegd. In dit geval: Gent. De
verschillende parochies zijn naar elkaar
toegegroeid.
orthogonaal: dambordpatroon. Dit is
meestal het geval bij gestichte steden. Deze
afbeelding is Nieuwpoort.
Er zijn ook nog vele tussenvormen. Op deze
plattegrond van Straatsburg zien we
verschillende kernen die naar elkaar
toegroeien volgens een centrale as.

De ontwikkeling van een stad kan veroorzaakt zijn door uiteenlopende factoren
De stad is ontstaan uit een antieke nederzetting:
Romeinse steden en civitates (bv. Maastricht, Doornik, Tongeren, Parijs, London)
Vaak recuperatie door de Kerk als bisschopszetel. Toch is de continuïteit niet altijd duidelijk (bv.
Gent, Brugge). Er wordt vaak gezocht naar Romeinse roots voor het stadsprestige.
Er weinig of geen invloed van de Frankische immigratiegolven?
De meeste nederzettingen op –inga, -ingaheem en –sele zijn nooit geëvolueerd tot volwaardige
steden.
Er is een duidelijke heropleving van de handel in de Karolingische periode: er ontstaan een
aantal emporia of handelsnederzettingen langs de belangrijke rivieren en kusten: Quentovic,
Dorestad, Haithabu, Birka, die contact hebben met handeldrijvende volkeren: Friezen, vikings. Er
is wel geen of weinig continuïteit met latere steden.
Sommige steden ontstaan uit abdij of burcht: er is nieuwe opstoot van stedelijk leven na het jaar
1000. Hiervan zijn er verscheidene voorbeelden in de Nederlanden, Frankrijk, Duitsland &
Engeland:
nabij de abdij- of burchtsite (‘élément d’origine’) ontstond een nederzetting van ambachtslieden
en handelaars. Voor de evolutie tot stad waren extra factoren noodzakelijk: (‘éléments de
croissance’), bv. omwalling, marktplaats, economische infrastructuur.
Een voorbeeld hiervan is Brugge: het élément d’origine zijn de aanwezige burcht en de kerk,
maar de éléments de croissance zijn de handel via de Noordzee, de aanwezigheid van een
verkeersknooppunt de gekanaliseerde waterhuishouding en de omwalling.
cfr. Verhulst (1999): The rise of cities in North-West Europe: middeleeuwse stad = partner in
proces van uitwisseling met platteland. Het resultaat hiervan is een chaotische groei, afhankelijk
van lokale omstandigheden en economische trends.
Er zijn ook creaties ex nihilo, omwille van verscheidene redenen:
- vanuit geostrategische/militaire overwegingen: bastides in Aquitaine, op de grens tussen
Frankrijk en Spanje. Men probeert de greep op het gebied te versterken.
- dynastieke stichtingen (Duitsland); Reconquista (Spanje) ; planned towns in Engeland
-vanuit een economische logica: lange-afstandshandel (Hanze) ; kruistochten en kolonisatie
(funduq > fundaco)
- religieuze factor: pelgrimstocht, combinatie met jaarmarkt
- politiek-bestuurlijke factor (intellectueel centrum): universiteiten (Parijs, Bologna,
Oxford) ; Italië: gevestigde steden stichten borghi franchi (of castelfranco):

Hierbij wordt de stad gezien als een sociale en mentale constructie
aandacht voor de verschillende sociale groepen en hun ruimtegebruik
cfr. de herontdekking van de theorieën van socioloog Lefèbvre (1974): (La production de
l’espace) door stadshistorici: stedelijke ruimte wordt gezien als een product van sociale
interacties.
cfr. Halbwachs (1909): (Les expropriations et le prix des terrains à Paris): elk milieu heeft zijn
eigen beeld (mémoire collective) van de stad en wil dat ook als stempel op de stad drukken ; ze
komen tot uiting in harde economische realiteiten als onteigening, speculatie en transacties van
onroerend goed.
aandacht voor stedelijke identiteit
identiteit van stedelingen wordt weerspiegeld in de lokalisering van bezittingen in de stad (cfr.
Lord Smail (1999): Imaginary Cartographies. Possession and Identity in Late Medieval Marseille)
Er blijft wel nog twijfel over het bestaan van een adres in de Middeleeuwse en Vroegmoderne
stad.
Er is ook aandacht voor de identiteit van de stad in haar geheel, deze wordt weerspiegeld in het
bestaan van een stadszegel, een stadswapen, de architectuur van de stadsomwalling en een
ontstaanslegende (vaak legendarische stichter).
het beeld van de ideale stad vindt men vaak terug op de stadszegels. Het is een gesloten
eenheid, beschermd door omwalling voorzien van torens & poorten, aanwezigheid van de Kerk
en doet sterk denken aan het Hemelse Jeruzalem.

= verstedelijking als een gevolg van de concentratie van economische functies (handel en productie)
*Hier benadrukt men het belang van de handelsnetwerken, o.m. de lange afstandshandel met de
Hanze, Italiaanse kooplieden.
*Door de ontginning van riviervalleien en moerasgronden ontstaan er ontginningsassen en
steden.
De economische en financiële politiek van de landsheren en de steden zorgt voor de creatie van
economische infrastructuur, zoals de exploitatie van rivieren via watermolens en bruggen, de
inplanting van muntslagerijen, de inrichting van tollen, de oprichting van stapelplaatsen en de
creatie van markten en hallen. Hierdoor wordt de economie extra gestimuleerd.

= juridische evolutie als parameter voor verstedelijking
definitie ‘stadsrecht’
“Stadsrecht kan omschreven worden als een stelsel van voorrechten en andere rechtsregels
waarmee een nederzetting zich in juridisch en bestuurlijk opzicht – die beide elementen kunnen
voor de Middeleeuwen niet los van elkaar worden gezien – verzelfstandigde ten opzichte van het
omringende platteland.”
“Stadsrechten zijn een bij uitstek middeleeuws fenomeen, dat voor veel steden onlosmakelijk is
verbonden met het proces van stadswording.” (Van Engen 2005)
Deze worden vaak verkregen via de uitvaardiging van een stadskeure
echter:
“Het is een hardnekkig misverstand dat het bezit van een stadsrechtoorkonde een plaats tot stad
maakt. De juridisch-bestuurlijke autonomie is een belangrijk aspect van het stedelijk karakter van
die plaats, maar de mate van stedelijke ontwikkeling wordt uiteraard evenzeer bepaald door
andere factoren, zoals een hoog bevolkingscijfer, een levendige handel, de aanwezigheid van
stadsmuren of zelfs de mentaliteit van de inwoners.” (Van Engen 2005)

= benadering vanuit de bebouwde omgeving
in hoofdzaak gebaseerd op materiële bronnen:
resultaten van stadsarcheologisch onderzoek: grote opgang in laatste decennia 20e eeuw
Er is een noodzaak om het archeologisch/bouwkundig onderzoek te contextualiseren (= tegelijk
ook pijnpunt).
Het probleem is dat er veel van deze informatie uit noodopgravingen komt, waardoor de
plattegronden verre van volledig zijn, het zijn dus zeer gefragmenteerde gegevens.
*De evolutie van een gebouw is een verklikker voor de stedenbouwkundige evolutie van een
stad in haar geheel: stadstorens weerspiegelen de stedelijke machtsverhoudingen: er is een
soort hoogste-toren-wedloop aan de gang. De oprichting en vergroting van kerken
weerspiegelen dan weer de demografische en parochiale evolutie. De voltooiing van
stadsomwallingen gaat hand in hand met stadsgroei, zowel demografisch, economisch als
politiek (vb. Bologna), terwijl de uitbouw van paleizen de politieke agenda van landsheren
verraadt.
Er is enorm veel vergelijkingsmateriaal, maar er blijft een grote nood aan synthesewerken
cfr. Ontstaan en vroegste geschiedenis van de middeleeuwse steden in de Zuidelijke Nederlanden. Een
archeologisch en historisch probleem. 14de Internationaal Colloquium. Spa, 6-8 sept. 1988
cfr. Demolon, Galinié & Verhaeghe (1994): Archéologie des villes dans le Nord-Ouest de l’Europe
cfr. De Boe & Verhaeghe (1997): Urbanism in Medieval Europe.

= analyse van de stedelijke ruimte op basis van de stadsplattegrond
De grondlegger van de ‘town plan analysis’ is Conzen (cfr. Conzen (1960): Alnwick,
Northumberland: a study in town-plan analysis (“het methodisch en theoretisch handboek voor
het morfologisch stadsonderzoek”) geactualiseerd in Lilley (2000): Mapping the medieval city:
plan analysis and urban history )
Deze discipline vindt vooral navolging in Frankrijk en Italië.
Er wordt een onderverdeling van het stedelijk landschap gemaakt in grondplan, bebouwing en
grondgebruik
De individuele kavel wordt beschouwd als grondeenheid van het stadsplan.
Er is geen globale typologie van steden, maar poging tot reconstructie van het ontstaan en de
transformatie van het stedelijk grondplan vanuit de lotgevallen van de afzonderlijke kavels.
Inzicht wordt verkregen door observatie en opmeting ter plekke, maar vooral ook door
historisch-cartografisch onderzoek, met gebruikmaking van gedrukte en geschreven bronnen, die
samen inzicht geven in de aan de zichtbare kavelstructuur ten grondslag liggende formatieve
processen.
Dit gebeurt op verscheidene schaalniveaus (stad, wijk, straat)
Er is ook integratie van gegevens uit andere disciplines (o.a. archeologie – bouwgeschiedenis)
aanduiden van plan units.

Worden de demografische evoluties weerspiegeld in de omvang van de stadsbevolking?
Er is weinig of geen statistisch materiaal voorhanden, de meeste bronnen zijn ontoereikend. Bij
de
Haardtellingen moet rekening gehouden worden met het feit dat deze geteld zijn met het oog op
de inning van belastingen, waardoor de arme haarden vaak niet meegeteld worden. Ook is het
moeilijk om te schatten hoeveel inwoners rond 1 haard wonen. Daarnaast zijn er ook nog
ommelopers en penningcohieren: systematische lijsten van inwoners van straten en wijken,
aangelegd met oog op belastingen.
Binnen de stad zijn er meerdere sociale lagen. De poorters zijn opgetekend in poorterslijsten,
automatisch of betaald. Er zijn ook buitenpoorters, met een gereglementeerd verblijf in de stad.
De ingezetenen wonen in de stad, maar bezitten het poortersschap niet. Er zijn ook
kloostergemeenschappen, net zoals edellieden met hun gevolg, handelaars en vrouwen, armen
en kinderen.
Daarnaast zijn er ook nieuwe poorters (‘gekochte poorters’ vs. ‘ingeboren poorters’), wat een
grote mobiliteit tussen stad en platteland bewijst. cfr. nieuwe poorters in Keulen, Frankfurt am
Main, Speyer en Straatsburg (cfr. Schwinges (2002): Neubürger im späten Mittelalter. Migration
und Austausch in der Städtelandschaft des alten Reiches (1250-1550)
Op de Europese schaal zoekt men naar een meetpunt voor verstedelijking cfr. De Vries (1984):
European urbanisation, 1500-1800
De meest verstedelijkte regio van Europa wordt
de Blue Banana genoemd. De belangrijkste
stedelijke centra in West- en Midden-Europa in
1500 zijn steden met 40.000 en meer inwoners.