nauw verweven met evolutie wetgeving inzake recht op vereniging
vier stadia:
repressie (verboden verenigingen)
argwanende dulding
openlijke dulding tot aanmoediging
poging tot regulering
enkele wetten:
Wet Le Chapelier: verbiedt elke vorm van werknemersvereniging (tot 1830)
Werkmansboekje: een patroon mag geen werknemer aannemen zonder werkmansboekje, dit kan ingehouden worden bij deelname aan vakbondsacties (bv. Stakingen)
Wenteling: 1886 gewelddadige stakingen eerste repressieve reactie maar overheid begon probleem in te zien