Renovatio Imperii

= herstel en vernieuwing van het keizerrijk, vanuit Byzantium en het gezag over Rome

Justinianus stoelde zijn herstelpolitiek op 4 pijlers:

1. herovering van verloren gegane gebieden
2. zuivering en codificatie van het Romeins recht
3. economische politiek gericht op ondersteuning van het militaire apparaat
4. vestiging van eenheid van godsdienst

>>> was aanvankelijke succesvol, maar liep spaak rond 550 en de kloof tussen ideaal en werkelijkheid groeide

Heroveringoorlogen

1) Noord – Afrikaanse oorlogen

- Sloot bestand met Perzen (2^de front vermijden)

- Aanvallen van het rijk van de Vandalen in Noord – Afrika: met succes, maar Byzantijnse aanwezigheid was tijdelijk

2) Gotische oorlogen

- Vaste voet aan de oostkust van Spanje

- Justinianus verkeek zich op kracht van het koninkrijk van de Ostrogoten in Italië

- Ostrogoten maakten gebruik van geweld en internationale diplomatie: overhaalden de Perzen om de Byzantijnen de oorlog te verklaren, zodat het door Justinianus gevreesde tweede front er toch kwam

- Territoriale winst teniet gedaan door confederatie van de Langobarden

>>> vanuit langer tijdperspectief moeten de pogingen van Justinianus om het Romeinse gezag in het Westen manu militari te herstellen als mislukt worden beschouwt

Romeins recht

Zuivering en codificatie van het Romeinse recht was aanzienlijk duurzamer en succesvoller dan de heroveringoorlogen: geheel van het burgerlijk recht werd verzameld in de Corpus Iuris Civilis.

Corpus Iuris Civilis

- Recht verankerd in gezag van de traditie

- Bevat beginselen ‘de vorst is niet door de wet gebonden’ en ‘wat de vorst behaagt krijgt kracht van wet’

- Bood middelen waardoor een individu:

* zijn bezitsrechten kon veiligstellen

* per testament kon beschikken over zijn goederen

* vrij was om contracten te sluiten

- Rechten van vrouwen en minderjarigen werden beschermd

- Was voor rechtstoepassing in het ORR niet handig omdat steeds minder mensen er Latijn spraken en schreven

- Vormt basis voor ons hedendaags recht

Onderdelen Corpus

- Codex Justinianus

alle keizerlijke edicten van Hadrianus tot het jaar 533

- Novellae constitutiones

toevoegingen van na 533 (kortweg Novellae)

- Digesten / Pandecten

uitvoerige selectie van wetscommentaren van 39 bekende Romeinse rechtsgeleerden uit de Romeinse keizertijd, vormt het meest omvangrijke deel van de Corpus

- Instituten

bedoeld als handboek voor rechtenstudenten of als naslagwerk voor praktiserende juristen à heeft het meeste weg van een wetboek, een systematisch overzicht van rechtsregels, die uitsluitend betrekking hebben op het privaatrecht

Eenheid van godsdienst

Verwevenheid van staatsaangelegenheden en religie, en de opvatting dat de keizer tevens religieus leider was.

-Het was de taak van de keizer om de christelijke kerk te leiden en te beschermen tegen vijanden van zowel buitenaf en binnenuit

Vandalen

De expeditie tegen de Vandalen werd voorgesteld als ‘heilige oorlog’ tegen de ketters. Vandalen waren weliswaar overgegaan naar het Christendom, maar ze waren aanhangers van een als ketterij veroordeelde richting, het arianisme.

330 AD

Byzantium als nieuwe residentie voor keizer Constantijn de Grote koos deze stad om aantal redenen:

1) strategische ligging op grens tussen twee continenten

2) groeiende demografische en vermoedelijk ook economische gewicht van het oostelijke deel van het Romeinse Rijk

3) afstand nemen van de weinig volgzame Italiaanse senatorenstand (hielden vast aan Romeinse goden, terwijl Constantijn het christendom promootte)

Bouwpolitiek

Keizers uit IV deden er alles aan om Byzantium, dat al vlug Constantinopel genoemd werd, de allure van Rome te geven. Ze startten een ambitieuze bouwpolitiek:

- christelijke monumentale gebouwen nemen centrale plaats in (cf. Hagia Sophia)

- bestaande politieke voorzieningen kenmerkend voor de Romeinse stedelijke cultuur (cf. fora, badhuizen, theaters, renbanen) werden vergroot en verfraaid

Elementen van de ruralisering: IV - VI

- Munten: enkel bronsgeld, goud- en zilverstukken niet meer als munten, maar als geschenken

- Instorting staatsapparaat

- Sterke bevolkingsdaling (vooral in steden en garnizoenen)

- Stedelijke markt verdween

- Enorme stadsvlucht: bevolkingsspreiding stijgt

- Daling van de landbouwproductie en de oppervlakte van het bebouwde areaal (er waren veel minder monden te voeden)

- Latifundia (grote agrarische domeinen) als zwaartepunt van de samenleving

• oude senatorenstand

eigende zich fiscale voorrechten toe waardoor senatoriale landerijen de status van immuniteiten genoten: de staatsmacht kon er niet optreden

• grootgrondbezitters

streven naar autarkie: ze gedragen zich als kleine heersers; regelen zelf rechtspraak, bestuur en belastingen

• kleine boeren

plaatsten zich vaak onder de bescherming van een naburige grootgrondbezitter; boer stond zijn grond af (precaria), betaalde erkenningcijns aan de heer en behield het gebruiksrecht, in ruil voor bescherming door de heer tegen belastinginners, rovers en rondtrekkende benden

Vroege ME

Uit het puin van het late keizerrijk ontstaan economische en sociale verhoudingen die kenmerkend worden voor de vroege Middeleeuwen:

- overwegend agrarische samenleving met een sterke sector van grote domeinen die een ruime mate van immuniteit genieten

- fragmentatie van macht met directe overheersing door grootgrondbezitters

- vrije boeren staan onder druk van inlijving bij de grote domeinen die gebruik maken van onvrije arbeid

- steden zijn gereduceerd tot kleine dienstencentra, handelsverkeer is zeer beperkt en blijft vooral rendabel voor luxegoederen bestemd voor de grondaristocratie

- arbeid en de producten van arbeid zijn nog slechts in heel bescheiden mate verhandelbare goederen omdat het marktstelsel in ingestort en er nog nauwelijks geld in omloop is

- extra – economische drukmiddelen, vooral fysieke dwang en de dreiging daarmee, worden ingezet om het surplus voor de grootgrondbezitters af te romen

Staatseconomie

Staat moest zware belastingen opleggen om doelstellingen te realiseren:

- Onderhouden van enorme legermacht aan de grenzen

- Betalen uitgebreid ambtenarenapparaat

- Bevoorraden van steden met betaalbare elementaire voedingsmiddelen

=> IV en V: * leger groeit aan en inkomsten dalen

* toenemende druk op de grenzen

* weerstand tegen toenemende belastingsdruk

Herstelpogingen

- Ontwaarding van de munt

MAAR: als reactie hierop werden transacties meer in natura afgesloten en werd geld schaars

- Dwangmaatregelen:

* beroepsdwang voor boeren met eigen percelen of pachters, slaven en ambachtslieden

=> veel weerstand !

* meisjes verbieden om in een klooster te treden voor ze 14 waren

* weduwen moesten binnen 5 jaar hertrouwen op sanctie van confiscatie van hun goederen

=> zorgwekkende bevolkingsdaling tegengaan

“Imperial overstretch”

= tendens van grote rijken om zich uit te strekken over de grenzen van hun beheersbaarheid

> Paul Kennedy - verwijst ook naar VS als ‘slachtoffer’ van imperial overstretch door geldverslindende oorlogen

- In concreto: Romeinse Rijk:

Beveiliging van de grenzen bracht een loodzware fiscale last en een enorme overheidsinmenging teweeg in de economie. Het opzetten van eigen productie- en distributiesystemen ontregelde de markt en vereiste meer ambtenaren en dwangmaatregelen. De staat verstikte zo het economisch initiatief, waardoor het draagvlak voor het imperium wegzakte.

- Edward Gibbon

“The History of the Decline and Fall of the Roman Empire”: zegt dat Romeinse rijk gevallen is door invallen door barbaren