Vrede of bestand? 1598-1609

Deze vredesonderhandelingen leidden in 1609 tot het twaalfjarig bestand. Het was een periode met een algemene oorlogsverwachting in Europa. Alle bestaande en opkomende tegenstellingen plaatste men in één groot ideologisch perspectief (Rome vs reformatie). De oorlog in de Nederlanden, de strijd tussen Polen en Zweden en de groeiende spanningen in het Duitse Rijk tussen de katholieke Liga en de protestantse Liga werden in dat licht gezien.

Het wantrouwen van de Republiek tegenover Spanje was te groot om tot een werkelijke vrede te komen. Spanje wilde dat de Nederlanders uit Indië zouden vertrekken, dat ze de vrije vaart op Antwerpen zouden toestaan en vooral dat ze godsdienstvrijheid zouden toestaan.

De Republiek is op geen van deze eisen ingegaan, de sluiting van de Schelde was begrijpelijk. De katholieken in de Republiek waren vormden een apart vraagstuk. De Republiek, die zich vereenzelvigde met de protestantse zaak, zou deze katholieken als een vijand binnen de eigen muren moeten beschouwen en er hard moeten tegen optreden. De Republiek heeft dit niet gedaan omdat het ook niet nodig bleek. De noord-Nederlandse katholieken wilden wel verandering maar streefden er zeker niet naar deze zelf tot stand te brengen. Vooral in Holland was men zeer tolerant, enerzijds werd het protestants karakter van de staat en de bevoorrechte positie van de heersende kerk behouden. Anderzijds wilde men de talrijke katholieken niet tarten en verleende men hen vrijheid van geweten (wat niet het zelfde is als vrijheid van eredienst).

Op lange termijn heeft deze tolerantie de Nederlanse cultuur ingrijpend veranderd, op korte zou ze weldra op de proef gesteld worden in de godsdiensttwisten van het twaalfjarig bestand.