Politieke en maatschappelijke spanningen in het begin van de 21ste eeuw

In de lange aanloop tot de verkiezingen van mei 2002 meldde zich een nieuwkomer in de politiek, Pim Fortuyn. Hij was een populist die kritiek had op het paarse kabinet Kok, de bureaucratie, de falende overheid, het overheersende eigenbelang van de politici, de onveiligheid in arbeiderswijken in de steden, de voortdurende immigratie van ‘buitenlanders’ die van de sociale voorzieningen profiteerden en daarmee de sociale zekerheid van de ‘echte Nederlanders’ uitholde. Van dit alles was het kabinet Kok de schuld. Fortuyn nam met een persoonlijke lijst deel aan de verkiezingen: Lijst Pim Fortuyn (LPF).

Het kabinet Kok trad een maand voor de verkiezingen af na een historisch-wetenschappelijk onderzoek naar de betrokkenheid van Nederland bij de massamoord in Srebrenica. Tien dagen voor de verkiezingen werd Pim Fortuyn vermoord door een individueel opererende radicale milieuactivist. Politieke moord was nog niet voorgekomen. De verkiezingsuitslag was sensationeel: Lijst Pim Fortuyn haalde in één klap 15%, PvdA en VVD vielen sterk terug, terwijl CDA opnieuw klom.

De nieuwe minister-president werd de nieuwe leider van de CDA J.P. Balkenende. De coalitie bestond uit CDA, VVD en LPF. Dit kabinet viel na enkele maanden uiteen na onenigheid in het LPF. De nieuwe uitgeschreven verkiezingen van 2003. De CDA bleef hoog, de PvdA herstelde zich en de VVD enigszins ook. De lijst Pim Fortuyn werd van de kaart geveegd. Het kabinet Balkenende II werd gevormd met CDA, VVD en D66.

In 2004 werd dan de spraakmakende, dikwijls grof provocerende filmmaker en columnist Theo van Gogh door een moslimextremist vermoord. Het publiek was geschokt, dit was een tweede moord op iemand die in het publiek debat een opvallende rol speelde. Versterkt door het internationaal terrorisme sprak een publicist van een ‘multicultureel drama’.

Verder werd in 2005 de Europese grondwet in een referendum afgekeurd, terwijl alle grote politieke partijen voor waren. Dit illustreert hoe groot de kloof tussen de politiek-bestuurlijke elite en de massa bevolking is. Blijkbaar was er vrees voor verlies van de Nederlandse identiteit en zelfstandigheid.

Nederland staat net zoals de meeste westerse landen voor lastige problemen waarvoor de oplossingen zich niet zomaar aandienen. Ook de internationale verhoudingen zijn door het internationale terrorisme en soms bloedige conflicten chaotisch.

Als men de twee eeuwen geschiedenis bekijkt, valt op dat hoe groot de conflicten ook waren er zeer weinig bloedvergieten aan te pas kwam. De vijf jaar Duitse bezetting zijn daarop een uitzondering. Drie factoren lijken ter verklaring van deze relatief gematigde en geweldsarme ontwikkeling.

Nederland was een klein land die van internationale ambities had afgezien. Voorts was het een relatief rijk land, dat zijn welvaart kon gebruiken om interne problemen op te lossen. Tenslotte wist Nederland steeds een traditie van compromissen te handhaven.