Op welke manier draagt het analysemodel van binaire opposities bij tot een antwoord op de vraag naar de representatie van de mythe van geletterdheid in de films My Fair Lady en Educating Rita?

Binaire opposities (Lévi-Strauss) zijn paren van tegengestelde begrippen of categorieën. In elke binaire oppositie krijgt één van de beide begrippen of categorieën de voorkeur. Binaire opposities behoren tot de krachtigste constructies om betekenis te verlenen aan tekens. Het opsporen van binaire opposities in de filmtekst kunnen helpen om dieperliggende betekenissen te halen uit die zichtbare, samenstellende delen van de film. De twee films tonen de binaire opposities of dichotomieën in verband met geletterdheid die in een bepaalde cultuur belangrijk zijn en als problematisch worden aangevoeld. De manier waarop de binaire opposities worden gerepresenteerd en behandeld, (privilegiëren van de ene categorie boven de andere) levert ons inzichten op m.b.t. de posities van de film (bevestigend of uitdagend) t.o.v. de mythe van geletterdheid.

My Fair Lady genereert zowel een reeks van positieve als een reeks van negatieve connotaties van geletterdheid. Op die manier draagt de film tegelijk bij tot de discursieve constructie én deconstructie van de mythe van geletterdheid in onze populaire visuele cultuur. Educating Rita draagt tegelijk tot de constructie én de deconstructie van de mythe van geletterdheid in onze populaire visuele cultuur, maar het eerste aspect in deze film weegt over op het tweede. Vanuit ideologisch opzicht betekent dit dat de ‘hoge’ cultuur of Discourse in Educating Rita tot op zekere hoogte wordt uitverkoren. De ‘oplossing’ die Educating Rita als mythische ‘tekst’ geeft voor problematische tegenstellingen in onze samenleving is er dus een waarbij één kant van de structurele dichotomieën tussen twee Discourses wordt vooruitgeschoven, alhoewel we ook zouden kunnen stellen dat er een vorm van synthese tussen beide kampen plaatsvindt in de figuur van de ‘nieuwe’ Rita. We kunnen zoeken naar binaire opposities in personages (acties en dialoog), mise-en-scène (kostumering en belichting), cinematografie (camera-afstand, soundtrack) en montage. De volgende binaire opposities kunnen we uit ‘My Fair Lady’ halen wanneer we aan preferred reading doen:

Tot slot kunnen we ook nog de abstracte begrippenparen ‘cultuur’ – ‘natuur’ en ‘leven’ – ‘dood’ onderscheiden waarop de andere categorieën worden teruggevoerd en waardoor ze deels worden genaturaliseerd. Wanneer we vervolgens een meer oppositionele interpretatie geven blijkt dat de eerder behandelde dichotomieën allesbehalve onproblematisch zijn.

We kunnen stellen dat de categorieën ‘geletterd’ en ‘ongeletterd’ zelf niet stabiel zijn. Er zijn tussenposities mogelijk en de categorie ‘geletterdheid’ verschilt niet alleen van ‘ongeletterdheid’, maar ook van zichzelf. Er zijn immers verschillende vormen van geletterdheid mogelijk. Zo is Higgins als personage wel ontegensprekelijk geletterd te noemen op het cognitieve vlak, maar is hij veeleer ongeletterd wat het emotionele domein betreft. Wat ‘emotionele geletterdheid’ betreft scoort Higgins laag en Eliza hoog. Vanuit zo’n perspectief worden de hiërarchieën omgekeerd: Higgins= ‘laag’ en Eliza=’hoog’.

We kunnen zien hoe in de loop van de film de binaire opposities als het ware omgekeerd worden: Eliza – Higgins -> Mentor – Leerling -> Onafhankelijk – Afhankelijk -> Sterk – Zwak -> Aantrekkelijk – Onaantrekkelijk -> Zelfzeker – Onzeker -> Dominant – Onderdanig. De belangrijkste deconstructie van de eerder opgezette binaire opposities: we zijn getuige van de destructieve werking van Higgins’ “teaching experiment”. Zijn poging om van Eliza een geletterde dame te maken, veroorzaakt niets minder dan een identiteitscrisis. In plaats van Eliza te ‘bezielen’ belandt zij in een onbezielde, levenloze toestand.

Besluit! De manier waarop de binaire opposities worden gerepresenteerd en behandeld (priviligiëring van de ene categorie boven de andere, synthese) levert ons inzichten op m.b.t. de positie van de film t.o.v. de mythe van geletterdheid: Preferred reading: geletterdheid als bezieling en empowerment, klemtoon op positieve connotaties.

Oppositionele, destructieve lezing: geletterdheid als identiteitscrisis en assimilatie, klemtoon op negatieve connotaties. De film is een ideologische site of struggle tussen positieve en negatieve connotaties van geletterdheid en tussen dominante en minder dominante visies op geletterdheid. De film draagt tegelijk bij tot de discursieve constructie en deconstructie van de mythe van geletterdheid.