Nieuwe problemen in het laatste kwart van de twintigste eeuw

De PvdA geïnspireerd door Nieuw Links en olv J.M. den Uyl probeerde zich op te werpen als de partij die vorm kon geven aan de vernieuwing. In 1973 kwam het na een moeizame formatie tot kabinet den Uyl dat naast de PvdA ook steunde op D66 en Politiek Partij Radicalen. Dit kabinet wou bijdragen tot de vernieuwing van de samenleving waarbij eerlijker verdelen van inkomen, kennis en macht een grote rol zou spelen. De realisatie ervan bleek moeilijk door de internationale oliecrisis. De Arabische olieproducerende landen riepen bovendien een embargo uit tegen de VS, Denemarken en Nederland wegens hun pro-Israëlische houding tijdens de oorlog tussen Israël en Egypte/Syrië. Dit leidde tot enkele autoloze zondagen in Nederland, maar echte schaarste kwam er niet.

In de economie bleven vooral energie-intensieve en kapitaalintensieve procesindustrieën en de gaswinning sterk. Daarnaast bleven de zuivelproducten en tuinbouw in de agrarische sector belangrijk voor de export. Ook de Nederlandse positie als internationaal centrum voor distributie en dienstverlening was van fundamenteel belang. Rotterdam bleef één van de grootste havens ter wereld.

Dit nam toch niet weg dat er economische problemen waren die gevolgen hadden voor de verzorgingsstaat. Ook de inflatie kon niet onder bedwang gehouden worden. Dit leidde tot grote werkloosheid terwijl men niet lang ervoor nog op grote schaal ongeschoolde arbeiders van elders had aangetrokken.

Naast financiële problemen had het kabinet den Uyl ook praktische problemen. Het beleid resulteerde veelal in overheidsbemoeienis wat het optreden van actiegroepen weer vermeerderde. De anti-kernwapenbeweging kon grote volksmassa’s op de been brengen. Dit tastte in feite het buitenlandse beleid niet aan. Ze bleven de NAVO steunen en deden ook mee aan de economische Europese integratie. De val van de Muur schiep wel een nieuwe situatie, maar actieve deelname aan de Europese eenwording en het verlenen van ontwikkelingshulp bleven belangrijk.

Aandacht voor de mensenrechten leidde tot enkele militaire vredesmissies van Nederland. In het voormalige Joegoslavië eindigde dit met een tragedie. Srebrenica in Bosnië was door de VN uitgeroepen tot safe area en een Nederlands bataljon werd er gelegerd. Toch werden duizenden moslims vermoord nadat het in 1995 door het Bosnisch-Servische leger werd overrompeld.

De vrouwenbeweging bleef strijden voor gelijkheid en verscheidene doelstellingen werden officieel regeringsbeleid, toch veranderde de positie van de vrouwen minder dan ze hadden gehoopt.

Ook milieubescherming werd een zeer belangrijk punt. In 1972 wees de Club van Rome de wereld op de ernstige problemen voor het milieu en de grondstoffenvoorraden bij onbeperkte groei van de wereldeconomie. Dit leidde tot activiteiten tot bescherming van het milieu dat ernstig vervuild was geraakt. De Nederlandse overheid nam een en ander direct serieus, maar het uitvoeren van bepaalde regels maakte het soms moeilijk door de internationale dimensie.

Ook de kabinetten na den Uyl kampten met het probleem van adequaat en slagvaardig op te treden. De kabinetten werden tot 1994 gedomineerd door de CDA en hadden ook minister-presidenten uit die partij. (1977-1982: A.A.M. van Agt, 1982-1994: R.F. Lubbers). Tot 1989 was met een korte verbreking in 1981/82 de VVD steeds de partner, daarna de PvdA. In 1994 werd sinds 1918 weer een kabinet gevormd zonder confessionelen. Het was ook 40 jaar geleden dat de VVD en de PvdA samen in een kabinet werkten. Aan deze paarse coalitie van W. Kok waar ook D66 aan deelnam kwam in 2002 een einde. De kabinetten Kok kenmerkten zich door een sterk pragmatisch beleid gericht op sanering van de overheidsfinanciën en bevordering van de economische groei. Dit was bijna een voortzetting van de kabinetten Lubbers.

Financieel-economisch was dit beleid succesvol. Door de verdergaande Europese integratie kwam er ook een uitbreiding van de Europese instellingen wat soms sterk bureaucratische effecten heeft. Voor de individuele burger verschijnt de overheid daardoor meer en meer als een serie anonieme bureaucratische instellingen. De grote politieke partijen lijken bovendien steeds minder van elkaar te verschillen. Kortstondige issues en televisiegenieke personen zijn daardoor meer en meer de toon gaan aangeven in de publieke presentatie.

In het bijzonder de sociaal-democratie is in een ernstige crisis geraakt. Dit werd gemaskeerd door het succesverhaal van Kok, maar na 2002 bleken de problemen groot. Voor de christen-democratie gold ongeveer hetzelfde. Het succes van premier Lubbers was wel een tegenwicht voor de voortgaande secularisering en ontzuiling. Sinds 1994 verkeerden ze in een openlijk ernstige politieke crisis. In 2002 traden ze wel weer toe tot het kabinet. De liberalen hebben minder problemen want de samenleving beantwoordt in hoge mate aan hun wensen. In het algemeen is de politieke belangstelling sinds de jaren 60 en 70 wel afgenomen.

Begin 21^ste eeuw is ongeveer 20% allochtoon in Nederland. Immigratie is geen nieuw verschijnsel. Rond 1600 kwamen er al uitwijkelingen uit het zuiden, joden en hugenoten tijdens de Republiek, ook een economisch gemotiveerde instroom uit Duitsland door de eeuwen heen. Er rijzen wel problemen op. Er is een religieus verschil en bovendien zijn de niet-westers immigranten meestal laag geschoold en hebben ze daarom een zwakke positie. Er zijn tekenen die wijzen op de vorming van een nieuwe onderklasse en op culturele en politieke stigmatisering ervan.