Historische avant-gardebewegingen (1910-1930)

A. Cultuurhistorische context en periodisering

Cultuurhistorische context

• Religieus en moreel besef versplintert o.i.v. nieuwe filosofische en cultuurtheoretische inzichten.
  • Vb: les maîtres de soupçon: mens is niet altijd meester over zijn handelen en denken => existentiële crisis: mens is vreemdeling in deze wereld
  • Conservatief cultuurpessimisme
• Alternatief: nieuwe visie op de mens
  • God is dood => ongeremde, vrije individu, leven zonder goddelijk plan (Nietzsche)
  • Bevrijding door relativisme en laïcisering: toenemend belang technologische en wetenschappelijk denken, bepaalt meer intellectuele leven.
  • Cultus van moderniteit als bron van nieuwe mogelijkheden.

Terminologie

• Avant-garde als stilistische categorie (niet hier, schrijven wat nog niet geschreven is, eerder een voorhoede)
• Historische avant-gardebewegingen (plaats in de literatuurgeschiedenis)

Periodisering

• 1905-1920: achtereenvolgens futurisme, kubisme, expressionisme, imagisme en dadaïsme (tijdens WO I): door WO I worden de kritieken bevestigd => radicalisering avant-garde
• Kort na Russische Revolutie en WO I: ontstaan en dominantie constructivisme (Rus.) en surrealisme (na WO I)
• 1930-1960: reactie van traditionele stromingen + modernisme
  • neorealisme, laatsymbolisme, neoromantiek
  • socialistisch realisme in Rusland
  • fascisme (verbod op avant-garde kunst)
  • neorealistische, existentialistische literatuurstromingen na WO II
  • enkel surrealisme wist zich te handhaven

• Na 1960: ontstaan neo-avant-gardebewegingen + postmodernisme
  • Neodadaïsme
  • Neosurrealistische stromingen (vb. magisch realisme)
  • Neo-expressionisme (N. Wilden, B. Poets)
  • Pop-art
  • Structuralistische type van avant-gardeliteratuur (nouveau roman)

B. Kenmerken

Ontstaan in grote steden (Parijs, Berlijn) → tijdschriften (Die Attion), cafés, cabarets

Kunstsociologische kenmerken

• Artistieke subculturen
• Oproep om een voorhoede tegen bestaande orde
  • Afkeer tegen establishment, maatschappelijke elite (ook taboedoorbreking)
  • Tegen artistieke elite (tegen hoge scholing: afrekening met vormschoonheid)
  • Politieke en artistieke actie om radicaal met tradities te breken → actief ingrijpen (Revolution, die freie Strasse)

Artistieke kenmerken

Radicale vernieuwingsdrang: consequent anti-traditionalisme

• Verwerping van de conventionele communicatie
  • Rationeel vs. affectief (in lijn van preromantiek: radicalen)
    • Futurisme: parole in liberta; vb. Marinetti: wil schokken toedienen, bevrijden van context (vb. collage)
    • Expressionisme: Reihungsstil (1 beeld in elke rij); vb. Van Hoddis: bevrijding waarden (vb. telegramstijl)
    • Surrealisme: écriture automatique; vb. Breton: schrijven zonder denken
  • Zuivere, kinderlijke (V. Ostayen, Berceuse)
• Nadruk op originaliteit van de communicatie
• Kunst als spel
  • Schoonheidsideaal van de Renaissance wordt afgewezen: anti-kunst
  • Nieuwe expressievormen stimuleren creativiteit: nieuwe constructie van de alledaagse wereld => verplicht publiek tot participatie
• Doel: vermengen kunst en leven (democratiseren esthetische: geen opleiding meer nodig)
  • Zoveel mogelijk aspecten van het leven in het kunstwerk opnemen
  • Artistieke activiteit aansluiten op alledaagse leefwereld

C. Futurisme verklaring

Thematische kenmerken

• Cultus van energie en dynamiek
• Verheerlijking van de daad (creativiteit in het alledaagse)
• Wereld van morgen opbouwen (niet-traditioneel, moord op de 'maneschijn')

Formele kenmerken

Dynamisch en vrij taalgebruik

• Parole in liberta
• Russische futurisme ontwikkelt Zaumtaal: met nieuwe woorden nieuwe wereld scheppen.

F. Marinetti: Zang Tumb Tuumb

V. Majakovski: Wolk in broek

D. Expressionisme verklaring

Duitse variant van avant-gardebewegingen

Sterk antiburgerlijke literatuurstroming, zowel sociaal-politieke als existentiële problematiek, formele vernieuwingen die 20^e-eeuwse literatuur zouden blijven beïnvloeden.

Ontstaan

Berlijn, ca. 1910, verspreiding via kunst- en literatuurtijdschriften (Der Sturm, Die Aktion)
K. Pinthus: Menschheidsdämmerung (1920)

Formele kenmerken

Traditionele vormen overboord gegooid, revolutie van taal en nieuwe communicatie

• Vrije vers, onderschikking van metrum aan ritme
• Reihungsstil (simultaneïteitstechniek): verschillende beelden spelen zich tegelijk af → verwarring van de werkelijkheid (vb. Van Hoddis: Weltende, 1911)
• Proza: montagetechniek (variant reihungsstil)

Thematische kenmerken

• Existentiële motieven (zowel dysforisch als euforisch): beschrijven dysforie, maar genieten ervan (vb. schrijven over en genieten van ondergang van de wereld van de burgerij)
  • Thematiseren existentiële crisis: wanhoop, angst, vereenzaming (G. Trakl: mens is overgeleverd aan een bestaan sterker dan zichzelf)
  • Geloof in redding
    • Via Umwertung aller Werte van Nietzsche (herwaardering waarden → reorganisatie cultuur): E. Stadler, Der Aufbruch, E. Blass (grootstadmotief)
    • Via nieuw soort spiritualisme (nieuwe wereld met concrete waarden als creativiteit): E. Lasker-Schüler
• Sociale motieven: wereldondergang en regeneratie
  • Ondergang burgerlijke maatschappij gethematiseerd: Menschheidsdämmerung (met hoop op nieuwe wereld)
    • Evocatie chaotische impressies en apocalyptische motieven (ook ochtendschemering bij Nietzsche): gebruik van grootstadmotief (wereld in chaos gedompeld): G. Heym, Umbra Vitae (1912)
    • Metaforen over ziekte, dood, verval: G. Benn, Morgue (1912)
  • Herstel: apocalyptische motieven gepaard met positieve noot: overtuiging dat nieuwe mens zich aankondigt: P. Van Ostayen, Bezette Stad (1921), B. Cendrars

E. Dadaïsme verklaring

Meest radicale en meest internationale van de historische avant-gardebewegingen, sterk nihilistisch, anarchistisch (zie benaming)

Ontstaan

• Gegroeid uit expressionisme (H. Ball, voor de beweging)
• Eerste groep: immigranten die zich tijdens WO I terugtrokken in Zwitserland, komen vanaf 1916 samen in Zürich (Cabaret Voltaire, gesticht door H. en E. Ball)
• Centrale figuur: T. Tzara (Roemeen): grote gangmaker, auteur van menig Dadaïstisch Manifest
• Na oorlog verspreiden over Europese hoofdsteden: Berlijn (Hülsenbeck), Nederland (T. Van Doesburg, Wat is Dada), Hannover (K. Schwitters), Parijs (Tzara, Breton, Aragon)
• Jaren 50 en 60: neo-dadaïstische bewegingen (fluxus in muziek, concretisme van P. Devree)

Kenmerken

Radicale vorm: mentaliteit propageren, i.p.v. kunst produceren

• Volledige vrijheid en spontaniteit, vele activiteiten (klankgedichten, ruisconcerten, fotomontages, …) → geven lucht aan ontevredenheid met burgerlijke cultuur en hypocriete beschaving
• Anti-kunst-mentaliteit
  • Enkel primitieve naïviteit is waardevol, rest is pretentie (aandacht voor het kind)
  • Wijzen alle wetten van taal en verstaanbaarheid af

F. Surrealisme verklaring

Ontstaan

• Gegroeid uit Dadaïsme (moe van het geoverexperimenteer)
• Uitgangspunten bij Duitse romantici en Franse literatuurgeschiedenis:
  • A. Rimbaud: dichter van irreële en fantastische (zoekt naar niet-rationele ervaringsbronnen)
  • S. Mallarmé
  • Lautréamont, Les chants de Maldoror: verheerlijking kwade
  • A. Jarry, Ubu roi (1896): wilde fantasie, karikaturale voorstellingen, zwarte humor
  • G. Apollinaire: experimentele richting met zijn typografische gedichten
  • Surrealisme geboren bij schrijven van Les Champs Magnetiques (1920), de eerste écriture automatique-tekst van A. Breton en P. Soupault
  • Programma surrealisme verwoord in Premier manifeste du surrealisme van Breton

Kenmerken

Ambitie: totale revolutie op persoonlijk en maatschappelijk vlak, kunst en leven moeten worden verenigd

• Basis kunst = ervaringen waarin alledaagse waarnemingen samengaan met bovenwerkelijke (surreële) waarnemingen
  • Model van die ervaring is de droom
  • Begin van alle creativiteit is het wonderbaarlijke
  • Contact met wonderbaarlijke → le point suprême, mystieke toestand waarin individu een 'Nieuwe mens' wordt
• Literatuur moet deze wonderbaarlijke ervaring stimuleren en lezer stimuleren aan zelfonderzoek te doen. Men kan uit het alledaagse stappen en contact krijgen met het wonderbaarlijke
  • Techniek van écriture automatique
  • Motieven: groteske en fantastische droombeelden, toestanden van zinsverbijstering en abnormale psychische leven. (Breton: Nadja, 1928)
  • Combinatie verschillende media en disciplines (visueel materiaal en literatuur/journalistiek en lyriek) → suggestie dat realiteit en droom samen voorkomen
    Aragon, Le Paysan de Paris (1926)
  • Bevrijding van erotische krachten via literatuur (P. Eluard)
  • Zwarte humor: wapen tegen rationaliteit en maatschappelijke dwang