De val van het communisme in Centraal- en Oost-Europa

Centraal- en Oost-Europa lagen in de jaren ’80 nog steeds onder de knoet van Stalinistische partijbonzen die soms al decennia aan de macht waren. Al voor Gorbatsjovs hervormingen vertoonden hun regimes echter barsten. Vroegere periodes van detente hadden geleid tot meer contacten met het Westen en dissidenten eisten de toepassing van de in 1975 ondertekende akkoorden van Helsinki over mensenrechten. Net als in de SU zat de economie in een diep dal. De centraal geleide planeconomieën botsten op hun limieten, en de roep om marktgerichte hervormingen klonk steeds luider.

Polen speelde in dit proces een voortrekkersrol. Na het hardhandige bewind van Gomulka duidde de partij in 1970 de hervormingsgezinde Edmund Gierek aan. Hij startte een ambitieus hervormingsprogramma, gefinancierd met westerse leningen. Om die af te betalen voerde Polen zo veel mogelijk uit, wat ten koste ging van de binnenlandse consumptie en de bevolking meesleurde in verarming.

In 1980 barstte de bom. Er braken felle stakingen uit op de scheepswerf van Gdansk. De arbeiders verenigden zich in een onafhankelijke vakbond, Solidarnosc, onder leiding van de charismatische Lech Walesa en eisten met steun van de Kerk politieke hervormingen. De SU reageerde door Gierek te laten vervangen door generaal Jaruzelski, die Solidarnosc verbood, de leiders liet arresteren en de noodtoestand uitriep.

Al gauw startte Jaruzelski een eigen hervormingsprogramma, daarin verder gestimuleerd door de liberalisering in de SU. Paus Johannes-Paulus II, een Pool, zorgde voor extra druk van buitenaf. Uiteindelijk organiseerde de partij in 1989 parlementsverkiezingen waarin ook andere partijen zich verkiesbaar konden stellen. Het werd één grote triomf voor Solidarnosc, dat de communisten reduceerde tot een bijrol. Zo viel een eerste dictatuur, het begin van een lange reeks fluwelen revoluties.

Na het neerslaan van de Hongaarse opstand in 1956 leidde Janos Kadar het land met ijzeren hand. Toch zocht ook dit regime naar economische hervormingen met de hulp van westers kapitaal. Dat leverde een bescheiden groei op van de economie, maar pas na 1985 kreeg deze hervorming een nieuwe dynamiek. De partij dumpte Kadar in 1988 en organiseerde naar hun normen zeer vrije verkiezingen. De partij verliet haar communistische principes en koos voor de sociaal-democratie. Toen overal nieuwe politieke bewegingen opdoken, bleek opnieuw dat hervormingen in stilte een revolutionair karakter gekregen hadden.

Eén maatregel van het nieuwe regime had enige tijd later een enorme impact: het land liet een deel van de prikkeldraad langs de grens met Oostenrijk weghalen. Toen Oost-Duitsers in 1989 hun vakantie in Hongarije doorbrachten, stelde dat land de grens met Oostenrijk open. Zo konden de Oost-Duitsers voor het eerst sinds 1961 legaal naar het westen, wat ze prompt massaal deden.

In Oost-Duitsland had Erich Honecker al sinds 1961 de touwtjes stevig in handen. Ondanks relatief goede economische prestaties en een toenadering tot het westen dankzij de Ostpolitiek van Willy Brandt, symboliseerde de Berlijnse muur nog altijd de onvermurwbaarheid van het regime. De Oost-Duitsers zagen echter wat er gebeurde in Polen, Hongarije en Gorbatsjovs SU. Toen duizenden burgers via Hongarije naar het Westen begonnen te vluchten en anderen massaal op straat kwamen, liet Gorbatsjov weten dat de Sovjettroepen in Oost-Duitsland niet zouden optreden.

De partij dwong Honecker tot aftreden, kondigde verkiezingen aan en bevestigde het recht op vrije doorgang. Op 9 november 1980 ging de Berlijnse muur open, waarop de uitzinnige bevolking die prompt begon af te breken. De hele partij zakte als een pudding in elkaar en gematigde en hervormingsgezinde krachten zochten elkaar om een nieuwe grondwet uit te werken.

Een andere dynamiek haalde deze ontwikkelingen in. Nu Oost-Duitsland niet langer communistisch was, klonk de roep om hereniging met het Westen steeds luider. De West-Duitse kanselier en christendemocraat Helmut Kohl kon de grootmachten overtuigen om hun bezettingsrechten op te geven. Duitsland bevestigde de territoriumoverdrachten aan Polen en de SU en beloofde de onschendbaarheid van de Pools-Duitse grens te respecteren. Niets stond de formele hereniging nog in de weg, die dan ook officieel volgde op 3 oktober. Berlijn werd opnieuw de hoofstad van een land dat op een democratische manier herenigd was, maar spoedig zou kennismaken met de problemen van die hereniging.

De Tsjecho-Slowaakse hardliners die na de onderdrukking van de Praagse Lente de plak zwaaiden, wezen Gorbatsjovs hervormingen af. Steeds meer dissidente stemmen lieten zich horen, bijvoorbeeld via een organisatie van intellectuelen als Charta 77 of in de charismatische figuur van Vaclav Havel. Onder impuls van de val van de andere regimes trok de protestbeweging de straat op. Zelfs met een arrestatiegolf kon het regime het tij niet meer keren, zodat eind november 1989 het machtsmonopolie van de communistische partij eindigde. Havel werd president en Gorbatsjov trok de Sovjettroepen terug, zonder bloedvergieten. Het land hernam snel zijn democratische traditie uit het interbellum, waardoor de wens van vooral Slowakije om onafhankelijk te worden op een vreedzame en ordelijke manier in vervulling kon gaan.

Zelfs in Bulgarije, toch beschouwd als een van de strengste regimes, maakte een paleisrevolutie een einde aan het communistisch bewind. De enige uitzondering op de regel van geweldloze overgangen vormde Roemenië. Vanaf 1965 installeerde Nicolae Ceaucescu er een harde dictatuur, geschoeid op stalinistische leest. Met westers geld forceerde hij de industrialisering van het hoofdzakelijk op landbouw gerichte land. Internationaal nam hij een opmerkelijke positie in, onafhankelijk van Moskou.

Ceaucescu negeerde de signalen in Oost-Europa, maar eind 1989 braken ook in zijn land protestbetogingen uit. Toen het leger weigerde de orde te herstellen, begon de Securitate, de geheime veiligheidspolitie, grof geweld te gebruiken. Soldaten die zich bekeerden tot het dissidente kamp vochten terug, en in de grootste chaos moest Ceaucescu de wijk nemen om uiteindelijk geëxecuteerd te worden. In het nieuwe bestuur domineerden de communisten nog altijd en de democratie was nog heel zwak, maar een van de meest repressieve dictaturen was nu toch geëindigd.

Achteraf valt op hoe onverwacht en geweldloos de communistische regimes gevallen zijn. De groeiende contacten met het Westen dankzij de detentes, de Helsinki-akkoorden en de moed van de dissidenten speelden allemaal een rol. Toch woog vooral de beslissing van Gorbatsjov om niet tussen te komen door. De vergelijking met de gebeurtenissen op het Tiananmenplein in China, eveneens in 1989, maakt dat duidelijk.