De val van de SU

In 1991, twee jaar na de Oost-Europese revolutiegolf viel ook de SU. Tot dan leek het onvoorstelbaar dat dit massieve communistische regime ooit zou kraken. Vanwaar die plotse ommekeer? Gorbatsjov had hervormingen opgestart zonder veel resultaat. De zieltogende economie vroeg ingrijpende hervormingen, maar hij moest schipperen tussen progressieve kringen en conservatieve krachten die het machtsverlies in Oost-Europa laakten. In alle deelrepublieken, Rusland op kop, klonk de roep naar meer soevereiniteit steeds luider.

Gorbatsjov leek de controle te verliezen. Hij verving hervormingsgezinde politici door conservatieven en schrapte een aantal marktstimulerende maatregelen. De Baltische staten riepen hun onafhankelijkheid uit, maar het Sovjetleger besloot om op te treden. De hervormers spaarden hun kritiek niet en pleitten voor radicale stappen, waardoor ze nog meer vervreemdden van Gorbatsjov. Ze vonden een charismatisch leidersfiguur in Boris Yeltsin, die met zijn directe, volkse stijl, zijn kennis van en kritiek op het regime de bevolking aan hun kant zou krijgen.

Yeltsin probeerde om vanuit het parlement van de Russische deelrepubliek de aanval in te zetten op Gorbatsjov. Hij forceerde dat de presidenten van deelrepublieken in directe verkiezingen aangeduid zouden worden en verpletterde vervolgens in1991 zijn tegenstanders voor het Russisch presidentschap. Vanuit deze sterke machtspositie – Gorbatsjov was nooit verkozen, maar aangeduid door het Politbureau – eiste hij de onafhankelijkheid van de Baltische staten en zelfbestuur voor de deelrepublieken. Na onderhandelingen gingen negen deelrepublieken akkoord met de oprichting van een nieuwe federatie.

Dit was het signaal voor de conservatieve krachten in de partij, het leger en de KGB, de geheime politie, om een staatsgreep uit te voeren. Raken aan de unie betekende immers raken aan de essentie van het regime. Gorbatsjov weigerde hen echter te steunen en Yeltsin kon het Russisch parlement overtuigen om de kant van de hervormers te kiezen. Het leger en de geheime diensten aarzelden om op te treden, en na vier dagen bleek de coup mislukt te zijn.

Gorbatsjov keerde terug naar Moskou, trad af als secretaris-generaal van de partij en dacht het pad van de geleidelijke hervorming verder te kunnen volgen. Yeltsin sneed hem echter de pas af door het Russisch parlement enkele decreten te laten goedkeuren die de partij onder meer onteigenden.

Uiteindelijk bleef alleen een federale raad over, voorgezeten door Gorbatsjov en bestaande uit de presidenten van de deelrepublieken. De Baltische staten kregen onmiddellijk de onafhankelijkheid en de andere deelrepublieken volgden geleidelijk uit afkeer van en angst voor het Sovjetcentralisme. De federatie viel uiteen en Gorbatsjov trad af. In de plaats kwam het losse Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS). De SU eindigde formeel op 1 januari 1992. Rusland nam het zitje in de Veiligheidsraad over.