- heerlijkheden: stabiele verhouding op lokaal niveau

- economische groei

- het uitblijven van grote migraties van buitenaf

- kern: vorstelijke dynastie; zij beheersten de territoria

- een mobiele hofhouding; vazallen en hoge geestelijken in het bezit van machtsmiddelen

- steeds verplaatsende vorst

=> kerkelijke instellingen wezenlijk belang in wereldlijke zaken

• XI – eeuwse bronnen

Gewone volk

verschijnt voor het eerst actief in geschreven bronnen (vb. kroniek van Rodulfus Glaber)

→ verband met groeiende massa die actief was in het christelijk geloof

→ uitbereiding van het geloof (zielenzorg, aantal parochies, etc.)

→ bouwwerken: grotere kerken groei onder aantal gelovigen vaak op pelgrimroutes

Engagement van de gewone gelovigen

- groeiend enthousiasme van de gelovigen

- mede geregisseerd door de kerk (vb. consecratie speelde in op het verlangen om betrekken te zijn bij een mysterie van het geloof)

- soms uitbuiting van het militair potentieel van de gelovige massa

- lynchpartijen tegen ketters en joden

• Volksgeloof

=> heiligencultus en reliekenverering

- via relieken ervaart de gelovige de kracht van een heilige als zijn/haar fysieke aanwezigheid

- afstand tussen gelovige en reliek moet zo klein mogelijk zijn (op het lichaam dragen)

- bezoeken van plaatsen waar reliekenstonden (pelgrimtochten)

- schietgebedjes om de heilige tot bijstand te vragen => vooral voor hoop en bijstand bij medische zaken

- miraculeuze genezingen werden onderzocht en al dan niet door de kerk erkend

• ex voto: lett.: uit hoofde van een gelofte; wederdiensten voor de heilige die had geholpen
• deditio: levenslang in naam van de heilige ter beschikking staan voor de kerk die aan hem/haar is verbonden

• Het ontstaan van een persecuting society

Geleerde opinies over kerkelijke dogma’s werd vaak als ketterij bestraft (doceerverbod, verbranding van geschriften, opsluiting, etc.)

Geloofsgemeenschappen buiten de kerk

- veel ontstaan in de 11^e eeuw

- niet samenhangend

- kritiek op verwereldlijking van de kerk

- grens tussen verkettering en erkenning was zeer dun

Katharen:

> kathari, Grieks voor ‘de reinen’

- geloofden dat satan de materiële wereld had geschapen

=> radicale afzwering van het stoffelijke en onthouding om te reinigen van de materie

- gewone credentes: volgden de strenge normen niet op de letter

- perfecti: volledige naleving van de normen (kleine elite)

=> consolamentum: sacrament waarbij credentes op hun sterfbed perfecti konden worden

- sterke verspreiding tijdens de 12^e eeuw in Zuid-Frankrijk

Persecuting society

= term van de Britse historicus R.I. Moore

- doordat kerk en vorsten hun eigen ideologie nauwkeuriger begonnen te definiëren, kregen ze een beter idee welke groepen of belangen hiermee in strijd waren

- Kerk: dogmatiek => tegenstand verketterd (vijanden van het geloof)

- Midden 12^e eeuw: start van kerkelijke inquisitie

* centrale rol voor de paus

* zending van legaten

* mobilisatie van religieuze orden (cisterciënzers, dominicanen

* inschakelen van wereldlijke, militaire macht

* anti – ketterse decreten en conciliebesluiten

* inquisitie (bedoeld om laksheid i.z. vervolging van ketterij tegen te gaan)

* vervolging van katharen, joden, marginale groeperingen

- jodenvervolging

* verantwoordelijken voor de dood van Christus

* joden stonden economisch sterk (moesten kerkelijk verbod op interesten bij leningen niet volgen)

* theorieën over internationale samenzwering van joden, kannibalisme, kindermoord,…

* antisemitische rituelen (vb. slaan van joden tijdens Pasen)

* joden moesten herkenbaar gekleed zijn

• Cluny en de Ecclesia cluniacensis

910

Willem de Vrome (hertog van Aquitanië) sticht abdij te Cluny

- bakermat voor hervorming in het kloosterwezen

- eerste hervorming binnen deze abdij (927-942)

- herstel van de zuivere regel van Benedictus

- nadruk op ora – gebod (=bidgebod)

- monniken van Cluny: bidden voor zielenheil (ook voor gewone gelovigen)

1150

Cluny uitgegroeid tot grootste abdij van de Latijnse Christenheid

Redenen

1) bidden voor zielenheil

2) overdracht van hun idealen op nieuwe en reeds bestaande kloostergemeenschappen (centraal bestuur in Cluny)

3) kerkelijke exemptie (ontrokken aan wereldlijk gezag: abdij moet enkel verantwoording afleggen tov paus, niet aan lokale heren of bisschoppen)

4) bijzondere relatie met de paus

5) bijzondere relatie met apostelen Petrus en Paulus (in de vorm van relieken) => pelgrimtochten naar Cluny

6) uitgegroeid tot intellectueel centrum met eigen scholingssysteem

=> ondanks haar uitzonderlijke allure was Cluny geen alleenstaand fenomeen

• Godsvrede en godsbestand

→ godsvredebeweging: ontstaan als reactie op het geweld waarmee de vestiging van heerschappijen in Frankrijk gepaard ging

→ godsvrede: regelgeving, opgelegd door hoge geestelijken, waarin met lokale heren afspraken werden gemaakt i.z. geweldpleging om de zwakkente beschermen

→ godsbestand: verbod op geweld gedurende welbepaalde dagen, en later ook hele periodes (oudste godsbestand: ca. 1020)

→ op deze wijze trachtten geestelijke leiders in de plaats te treden van wereldlijke leiders (namen de handhaving van de vrede over; d.i. een wereldlijke bevoegdheid)

• De nieuwe orden

Licht protest tegen uiterlijk vertoon van de orde van Cluny = aanleiding voor stichting van twee nieuwe orden => strikte naleving van de regel van Benedictus: * Kartuizers

* Cisterciënzers

Cisterciënzers

Algemeen

- populairste van de twee

- aantal huizen nam sterk toe in de 12^e eeuw

- één centraal bestuurde organisatie

- kapittel-generaal: - hoogste bestuursorgaan

- abten van alle cisterciënzerkloosters

- vergaderden om de drie jaar

- abten werden door de monniken gekozen

- eerste huizen lagen afgelegen (afzondering van de wereld)

- herstel van het Benedictijnse labora-gebod (arbeidsgebod)

- afwijzing van domein- en tiendbezit

Grangie

- ook uithoven geheten

- buitenbezit van de cisterciënzers

- onder leiding van een geletterde monnik die op de desbetreffende boerderij woonde

- arbeid op het land werd verricht door niet-geletterde monniken van eenvoudige komaf

→ werden als dienstpersoneel behandeld

→ ook lekenbroeders genoemd

→ geen klerikale wijding; geen tonsuur

Bernard de Clairvaux

- verantwoordelijk voor de grote aanwas van cisterciënzerkloosters (beginfase!)

- zocht bemoeienis met buitenwereld =>in contrast met het ascetische ideaal van zijn orde

- voorstander van harde strijd tegen ongelovigen, ketters en andersdenkenden => drijvende kracht achter militanter wordende Kerk

- cisterciënzers werden na verloop van tijd door de paus mee op kruistocht gestuurd

Kartuizers

- ontsproten aan de heremitische traditie

- monniken leefden in gemeenschap maar brachten hun tijd vnl. door in strenge afzondering van elkaar

- elke monnik had een eigen cel binnen de gesloten gemeenschap

Robert van Abrissel

- zoon van Bretonse dorpspastoor

- zwierf rond in wouden van de loirevallei (ca. 1100) è verzamelde volgelingen

- stichtte klooster bij Fontevrault

→ gescheiden gebouwen mannen/vrouwen

→ gescheiden gebouwen zieken/prostituees

Norbert van Gennep (1092 – 1134)

- grondlegger van de orde der premonstratenzers

- was ontevreden als kanunnik

* trok de wildernis in

* grote faam als boeteprediker

* leidde tot oprichting van een leefgemeenschap bij Prémontré (vandaar premonstatenzers)

Premonstratenzers

- geen monniken maar kanunniken (dit zijn hoger gewijde geestelijken die volgens de kloosterregel leven)

- volgen de regel van Augustinus

- na verloop van tijd vooral ziekenzorg

Reguliere kanunnik (Ordo monastrius)

- woonden in klooster

- volgden kloosterregel

- mochten geen persoonlijk bezit hebben

Seculiere kanunnik (Ordo Canonicus)

- niet in klooster

- mochten wel persoonlijk bezit hebben

• Vita apostolica en de nieuwe spiritualteit

Nieuwe religieuze gevoeligheid

- streven naar het “nudus nudum Christum sequi” (lett: naakt de naakte Christus volgen)

→ leven naar het voorbeeld van Christus en zijn apostelen

→ zuiver moreel leven

→ geen materiële overdaad

- spiritualiteit à persoonlijke, binnengeestelijke band met god à veel meditatie en gebed

Nieuw humaan imago voor Christus en Maria

- Christus: van afstandelijke, soevereine overwinnaar van de dood naar intens lijdende mens voor de dood

- Maria: van hemelkoningin naar meelijdende moeder

Nieuwe groepen geloofsbeleiders

letterlijk leven als Christus en zijn volgelingen

- in armoede

- gedreven om het woord Gods actief te verkondigen

- gegroeid uit lekeninitiatieven

Pierre Valdo

- lakenkoopman uit Lyon

- deed afstand van zijn bezittingen om te gaan preken

- had een bijbel in de volkstaal

→ gehoor vergroten

→ wapen tegen de ketterse katharen

- volgelingen in 1184 samen met de humiliati tot ketters verklaard

Humiliati

- kleine gemeenschappen van vrome leken in steden in Noord-Italië

- leefden celibatair en sober

- oefenden beroep uit, preekten in de vrije tijd

- nog gerehabiliteerd na ketterverklaring in 1184

Begijnen

- ontstaan in het bisdom Luik

- vrome vrouwen die in los-vaste gemeenschappen leefden

- leefden van hun eigen handarbeid

- kregen pauselijke erkenning mits ze aan de kloosterregel hielden

- aantal begijngemeenschappen kende een grote groei

• De bedelorden

Franciscanen

Franciscus van Assisi

- zoon van een lakenkoopman

- kwam uit de lekenwereld (geen opleiding in de scholastiek, het Latijn, etc.)

- letterlijke interpretatie van de bijbel

- vita apostolica; imitatio Christi

- empathie met het na-leven van Christus

- appreciatie voor het leven zoals het door god geschapen werd

- appreciatie voor de natuur

- aanvaarding van dood en ziekte onder de mensen

- voorstander van bezitloosheid

- Fransiscus en zijn volgelingen trokken rond en bedelden voor voedsel en onderdak

Transformatie van Franciscus’ beweging naar religieuze orde

- permanente steun in de curie (Fransiscus had een goede relatie met kardinaal-bisschop Ugolino, de latere paus Gregorius IX)

- probleemloze erkenning van de minderbroeders (zoals de franciscanen toen genoemd werden

- erkenning voor de clarissen (vrouwelijke tak der franciscanen, gesticht door Clara van Assisi)

- erkenning voor de derde orde (de tertiarissen), bedoeld voor leken die niet volgens kloosterregel hoefden te leven (mochten trouwen, beroepen uitoefenen,…)

- voor Fransiscus dood waren de Franciscanenkloosters reeds verspreid tot ver buiten Italië; rond 1350 telde de orde nabij de 1400 huizen

Verdeeldheid onder de Franciscanen

oorspronkelijk ideaal van bezitloosheid moeilijk te verzoenen met het bezit van 1400 abdijen

=> splitsing in twee strekkingen

1. conventualen of realisten: orde heeft inkomsten nodig om goed te functioneren
2. principiëlen of spirituelen:

- vasthouden aan Franciscus’ idealen

- geleid door gedachtegoed van Joachim van Fiore (cisterciënzer)

=> 1323: bul Cum inter nonnullos

- opvatting dat Christus en zijn apostelen bezitloos waren werd verketterd

- maatregel van de paus om zijn bezit te behouden?

Dominicanen of predikheren

- oorspronkelijk doel: katharen bestrijden vanuit het evangelisch armoede – ideaal

- 1216: pauselijke erkenning van de orde è hoofdtaak = preken voor gewone gelovigen

- moesten een goede opleiding hebben (nodig voor preken)

→ oprichting van eigen onderwijssysteem

→ oprichting van scholen in steden -> artes en theologische opleiding

→ oprichten van scholen werd overgenomen door andere orden (o.a. franciscanen)

Organisatie

- hoofdzetel in Bologna è vergaderingen van generaal kapittel

- geen abten, aan het hoofd van een abdij stonden prior en diens socius (assessor)

- huizen werden bestuurd vanuit het proviniaal kapittel die vertegenwoordigers naar het generaal kapittel stuurden