Bij het verlaten van de middeleeuwen à ontstaan moderne filosofie

• Het Rationalisme (17^e-18^e eeuw/periode van Verlichting)

- Neemt aan dat we de waarheid door ons verstand, ratio, kunnen vinden

- Dit wil niet zeggen dat zij niet gelovig waren, maar dat geloof had in principe niets met hun denken te maken (zoals sedert William van Ockham)

- Vooral Franse en Duitse denkers

• René Descartes (17^e eeuw)

- Beroemde werken: ‘Discours de la methode’ & ‘Méditations’

- uitgangspunt: methodische twijfel omtrent zintuiglijke waarnemingen (twijfel als methode, als weg om tot waarheid te komen)

-Als je aan alles twijfelt kan je niet meer twijfelen aan het feit dat je twijfelt ‘Ik denk, dus ik besta’

- Om te denken heb je een ziel nodig, dus ook zonder lichaam zou ik nog kunnen denken en dus bestaan.

- Waar kan je zeker van zijn dat het bestaat?

-‘des idées claires et distinctes’ :

• Het bestaan van het denken (cogitatio)
• Het bestaan van god (het godsidee kan ik mezelf niet gegeven hebben want ze bevat de volmaakte realiteit, die ik niet bezit. Het idee van God is dus het bewijs van Zijn bestaan)
• Het bestaan van de materiële wereld (extensio) (we hebben een klare en duidelijke voorstelling van deze wereld dus bestaat ze, god zou ons niet bedriegen)

- dualisme: de mens als ‘denkend ding’ , hij is verdeeld tussen 2 werelden (lichaam;extensio en geest;cogitatio)

-mind/body problematiek: Hoe kan de geest op het lichaam inwerken indien deze uit een andere materie met eigen wetmatigheden bestaat? Is er nog plaats voor een vrije wil bij ons handelen? (uitzicht)

• Het Engelse empirisme (17^e - 18^e eeuw)

- Kennisleer die alle inzicht uit de ervaring van de zintuigen afleidt.

• John Locke (17^e eeuw)

- Grondlegger politieke en sociale wetenschappen

- Grondlegger empirische kennisleer ‘Essay concern human understanding’:

De mens begint als een onbeschreven blad, door zintuiglijke ervaringen krijgt ons bewustzijn een inhoud, deze inhoud noemt hij ‘ideeën’

Iedereen heeft andere ervaringen en dus ook andere ideeën, als er toch overeenkomsten zijn ligt dit aan de gewoonte en de natuur

Onze ervaring is tweeledig

1) uiterlijke zintuiglijke ervaring (sensation)

-primaire eigenschappen (bv grootte, vorm, positie,…)à objectief

-secundaire eigenschappen (bv kleur, geur, smaak,...) à subjectief

2) innerlijke zintuiglijke ervaring (reflection)

- Net zoals Descartes: - het bestaan is een zekerheid

- ook god bestaat

voor de rest gelooft hij niet in absolute zekerheden en stelt hij alles in twijfel

- Deze twijfel leidde hem in de politiek tot religieuze tolerantie, parlementaire democratie en laisser-faire economische theorieën

- Een grondige opvoeding is de voorwaarde voor een tolerante maatschappij (beseffen dat niet iedereen dezelfde ervaringen heeft en dus ook niet dezelfde ideeën), mensen met minder kennis zijn minder verdraagzaam

• George Berkeley (begin 18^e eeuw)

- Extreme stelling:

- Hij verwerpt het bestaan van de materiële wereld

- Esse = percipi (het zijn = het waargenomen worden)

- Het bestaan van de materiële wereld is alleen omdat we die waarnemen nog niet bewezen) vb: warme en koude hand in lauw water à verschillende waarnemingen

Hitte en koude zijn dus slechts waarnemingen van ons bewustzijn, die niets met een werkelijkheid erbuiten te maken hebben

vb: regenboogkleuren

- Niet enkel secundaire eigenschappen zijn subjectief (zoals bij Locke) ook van primaire eigenschappen zijn we niet zeker

vb: eenzelfde voorwerp is van dichtbij groot en van ver af klein

• David Hume (18^e eeuw)

- ‘Treatise on Humane Nature’: boek over zijn kennisleer en moraalfilosofie

- moraalfilosofie: rechtvaardigheid is essentieel in een samenleving

1) een individu is aangewezen op samenwerking met anderen voor de bevrediging van zijn behoeften

2) men beschikt maar over een beperkte naastenliefde (men houdt vaak geen rekening met elkaar)

3) de goederen zijn schaars (een afbakening dringt zich op tussen wat de ene bezit en wat aan de ander toebehoort)

4) een redelijke verdeling is noodzakelijk aangezien we allen nood hebben aan ongeveer dezelfde basisbehoeften

- kennisleer: Alle kennis begint met indrukken (impressions), die ideeën veroorzaken

We zijn geneigd verbindingen te leggen tussen deze ideeën

vb: ‘God’ is de combinatie van oneindige wijsheid en goedheid

- Hij werd een groot scepticus: door ervaring en observatie kan je niets over de werkelijkheid te weten komen

• Kritiek van Immanuel Kant (18^e eeuw)

- Vanuit de strijd tussen rationalisten en empiristen à hij slaat er een brug tussen

- Duitsland

• Kritik der reinen Vernunft

- De werkelijkheid op zich (das Ding-an-sich) zendt zintuiglijke waarnemingen uit die ons verstand bereiken (tot zover akkoord met de empiristen)

- Ons verstand is echter geen onbeschreven blad, maar een gestructureerd instrument dat die waarnemingen in aangeboren vakjes of categorieën plaatst (tijd en ruimte, kwaliteit, kwantiteit, relatie, modaliteit)

- Ons verstand vervormt dus automatisch de zintuiglijke ervaring, zodat we in feite niets over het Ding-an-sich kunnen weten (het wordt herleid tot een categorie)

-Ding-an-sich = Noumenon (wat niet via de zintuigen maar via de geest gekend wordt)

Ervaringen van de zintuigen = Fenomenen (verschijnselen)

- 2 sets van oordelen:

1) a. analytisch: het gezegde zit al in het onderwerp, ervaring speelt geen rol

vb: een hoge boom is een boom

b. synthetisch: legt een verband of brengt elementen uit de ervaring

vb: Antwerpen is een havenstad

2) a. empirisch: berust volledig op de ervaring

vb: dit is zoet

b. ‘a priori’: berust op meer dan louter zintuiglijke ervaring

vb: de sprong v.d. observatie van ‘twee appels en nog eens twee appels is vier appels’ op de formule 2+2=4 kan niet louter op observatie teruggaan

- Theorieën over het bestaan van God, de vrije wil of de onsterfelijkheid worden zinloos, er is geen verbinding tussen rede en ervaring. Het empirische ontbreekt.

à leidde in de Duitse Romantiek tot wanhoop en zelfmoord.

• Kritik der praktischen Vernunft

- Rechtvaardigheid is essentieel (zoals bij Hume)

- Om hiervoor te kiezen is er een vrije wil nodig

- We ervaren maar een beperkte rechtvaardigheid. Een complete rechtvaardigheid kan uiteindelijk alleen maar door God worden verzekerd à bewijst niet rationeel maar ‘moreel’ het bestaan van God en de onsterfelijkheid

- Dus: 2 verschillende niveaus inzake God, onsterfelijkheid, vrije wil,..

1) intellectueel niveau: een diepe onwetendheid (agnosticisme), maar dit is onhoudbaar voor het gewone leven

2) morele niveau: aanvaarding van het bestaan van God, vrije wil, e.d.

• Hegel en het Duitse Idealism

• Idealisme vs materialisme

Filosofie: de idee (geest) – de materie (de stof)

Kennistheoretisch: stelt het idee boven het zijn – de materie is het zijn

Ethiek: idealen als norm – bezitsdrang en egoïsme

• Hegel (18^e-19^e eeuw)

• Logica, natuurfilosofie en filosofie van de geest

-Logica is bij hem hetzelfde als de ontologie (zijnsleer)

à God bestaat zonder enige innerlijke tegenstelling. Maar door de schepping (natuurfilosofie), waarbij God zich ‘vervreemde’ in de materiële wereld, ontstaat een grote contradictie tussen de zuivere geest en de stof. Deze contradictie zal de motor worden van elke verdere ontwikkeling. In de mens begint de terugkeer van de geest naar zijn oorsprong (filosofie van de geest)

- De evolutie van het individu is verbonden met de evolutie van de door mens geschapen instellingen, Hegel noemt dit de ‘objectieve geest’: het recht, de moraal, de zedelijkheid

- Dit culmineert in de moderne staat = de verschijnende God

Want god verenigt in zich het subjectieve (de individuele mensen) en het objectieve (de instellingen)

• Optimisme

- Groot optimisme in zijn visie: we ontwikkelden onszelf en onze cultuur (instellingen) tot een steeds grotere rijkdom en vrijheid, om uiteindelijk, gedragen door de dynamiek van de Geest, terug te komen bij God

• Dialectiek

- Ontwikkeling moderne dialectiek: gaat uit van de grote contradictie tussen God (geest, idee) en Natuur (stof, materie)

- Schema: thesis – antithesis – synthese (vb: zijn – niet-zijn – worden) (p. 57)

à als je dit in een spiraal plaatst zie je hoe elk stadium tegelijk een herhaling is én een ontwikkeling van een vorige fase. Het is geen rechtlijnige ontwikkeling van A naar B naar C omdat alles berust op de wet van tegenspraak. Niets ‘is’, alles ‘wordt’.

• Thales, Anaximenes, Heraclitus : Turkije, eeuwige verandering, empirisch

(6^e-5^e eeuw v.Chr.)

• Parmenides, Zeno: Zuid-Italië, eeuwige stilstand, rationalistisch

(6^e-5^e eeuw v.Chr.)

• Protagoras: sofist, revolte tegen de 2 scholen; de mens is de maatstaf, relativisme en cynisme (5^e eeuw v.Chr)

• Socrates (2^e helft 5^e eeuw v.Chr.): ethiek, 1^e definitie filosofie, socratisch gesprek, maieutiek, daimon

• Plato (4^e eeuw v.Chr.):
• Ideeënleer: dualisme, tripartiete ziel, allegorie van god
• Kennisleer: kennis is herinneren van ideeën, hoogste idee = het schoon-goede
• Deugdenlee

• Aristoteles (3^e eeuw v.Chr.)
• De logica: syllogisme
• Categorieënleer: metafysica, god, wisselwerking tss stof en vorm
• Indeling van de filosofie: theoretische, praktische en poëtische vakken
• Mensvisie/antropologie: politiek dier, ratio
• Economie en ethiek: inbeddingsrelatie, de gulden middenweg, oikonomia ó chrematistiek
• Realisme

• Hellenisme en Rome

à de verrijkte Griekse multiculturele beschaving in Europa, Azië en Afrika sedert Alexander de Grote (de Griekse cultuur kwam in contact met de Babylonische wereld, de Perzische leer van zoroaster en het boeddhisme van Indië) In deze periode werd ook het Christendom verspreid, na 313 werd dit de officiële staatsgodsdienst

2 grote filosofische richtingen:

• Stoïcisme
  • Zeno van Citium (3^e-2^e eeuw v.Chr): onder invloed van Socrates en cynisme, zet zich af tegen metafysica en ideeënleer; enkel ervaring en gezond verstand zijn van belang, leer over ontstaan en einde van de wereld -> daarom bescheidenheid tonen, het leven van de mens is goed als je in harmonie leeft met de natuur (god), 1^e radicaal democratische leer, vrijheid wordt bereikt wnr je je passies leert beheersen
  • Seneca (1^e eeuw)

• Neo-platonisme
  • Plotinus (3^e eeuw): periode van oorlogen, wanorde, verval..,daarom teruggrijpen naar de schone en ideale wereld van Plato

Verwantschap tussen neoplatonisme en postevangelische christendom (prioriteit van ziel over lichaam, ‘schaamdelen’ als benaming voor genitaliën, enz..)

• Joden en Arabieren: de ongebroken traditie

The dark ages: de Joodse en Arabische cultuur speelden een grote rol in het overbruggen van bijna duizend jaar tussen Plotinus en Thomas van Aquino

Multiculturaliteit = basis van onze westerse rationaliteit

• De Joden:

- religieuze inbreng: het Jodendom heeft de grondslagen gelegd voor het christendom en de westerse filosofie

- ’70: Jodenverspreiding, de islam preekte een politiek van respect, tolerantie en bescherming voor de joodse minderheden à bloei van joodse cultuur in middeleeuwen

• Gabirol (11^e eeuw)
• Maimonides (12^e eeuw): aantonen dat men met het verstand de waarheden van de bijbel kon vinden

- De joden hebben ervoor gezorgd dat de Griekse traditie bewaard bleef en begonnen zich vragen te stellen over de verhouding godsdienst ó rationeel denken

• De Islam

- centra van hoogontwikkelde cultuur (vb Toledo in Spanje)

- architectuur, meetkunde, erotiek, literatuur, enz..

- de Arabische denkers zette de filosofische tradities voort (zoals stoïcisme, neoplatonisme, aristotelisme, …)

• Avicenna (10^e-11^e eeuw): filosoof en arts: encycolpedie ‘het boek van de genezing der ziel’(in orthodox islamitische kringen werd dit als ketterij beschouwd vanwege te kritisch)
• Averroës (12^e eeuw): verwerkte de filosofie van Aristoteles, veel aandacht voor het kritische denken (veroordeeld tot ketter, maar tegen dan was zijn werk al ver verspreid)

• Thomas van Aquino en William van Ockham: onderscheiden en scheiden van

filosofie en theologie

• Thomas van Aquino (13^e eeuw):

- Hoogtepunt van christelijke middeleeuwse filosofie

- De filosofie van Aristoteles werd verbonden met de christelijke leer

tot in de 19^e eeuw was het neothomisme de officiële filosofie van alle katholieken

- Hij trachtte een duidelijk onderscheid te maken tussen geloven en weten:

Door de openbaring en de leer van de kerk leren we de waarheden kennen die we kunnen geloven. Met ons verstand kunnen we echter aantonen dat we nooit verder komen dan hun waarschijnlijkheid

- De ziel wordt geschapen bij de bevruchting (niet in de eeuwige wereld der ideeën, Plato) Hoe komt deze ziel aan kennis? Door zintuiglijke waarneming, wetenschappelijk observeren en daarover na te denken (niet door ons kennis te herinneren, Plato)

- het volstaat dus niet om de geopenbaarde waarheden als zomaar te aanvaarden (het transcendente), we moeten zelf ons verstand en zintuigen gebruiken (het immanente) om van onderuit tot deze waarheden te komen. Het transcendente en het immanente worden zo verzoend tot één waarheid.

-wereldbeeld: inzicht is essentieel om in harmonie te komen met het bestaande, door het denken moeten we trachten de natuurlijke orde te begrijpen, zowel in het leven van het individu als in het leven van de maatschappij

- tegen privé-eigendom (dient de gemeenschap niet) en rente (een functie die het geld niet toekomt)

- 5 godsbewijzen die teruggaan op het causaliteitsprincipe (er moet een eerste oorzaak van alles bestaan) verworpen door veel filosofen

• William van Ockham (14^e eeuw)

- Behoorde tot de school van de franciscanen

- Door de paus veroordeeld, hij stief in ballingschap

- Radicale scheiding tussen filosofie en theologie (ó Thomas, die enkel een onderscheid maakte):

- stelling: ‘als je iets zonder hypothese kan verklaren, moet je dat ook doen’

Gods bestaan kan je niet bewijzen, dat moet je geloven.

Filosofie (logisch denken) heeft niets met theologie te maken.

• Vanaf 14^e tot eind 15^e eeuw

- verval scholastieke traditie

- de enen houden zich bezig met natuurwetenschappen (zien metafysica als onvruchtbaar zoals William van Ockham), de anderen verdiepen zich in de mystiek

• Filosofie =
• Gevaarlijk (je stelt de bestaande werkelijkheid kritisch in vraag)
• Nutteloos op persoonlijk praktisch niveau (het verhindert je soms om onlogisch of onethisch te handelen –vb; een jetair vlucht-)
• Noodzakelijk (zonder nieuwsgierigheid zouden we nog in een primitief stadium verkeren, gedomineerd door dogma’s of ideologie

-zonder filosofie is menselijke vrijheid onmogelijk! ( de vrijheid om keuzes te maken)

• Filosofie is een instrument om fundamentele problemen op te lossen:
• Economisch (profit/inzicht?)

+

• Sociaal (people/uitzicht?)

+

• Ecologisch (planet/zinzicht?)

--------------------------------------

Duurzame samenleving

• Descriptieve/beschrijvende filosofie:

- Het zijn (al wat is en bestaat):

* ontologie: onderscheid tss bv steen, plant en dier, en onderscheid tss zijn en worden

* metafysica: de vraag naar de oorsprong van de zijn-den en naar een oerprincipe/god

- De mens:

* wijsgerige antropologie: wat is de mens?

* cultuurfilosofie: de wisselwerking tss mens, tijd en omgeving

* sociale filosofie: de relatie tss mens en samenleving

• Normatieve filosofie:

-Hoe kunnen we juist kennen?

* logica: de theorie van het juiste redeneren

* kennisleer/epistemologie: wat is de waarde van ons kennen?

- Hoe moeten we juist handelen?

* Moraalfilosofie/ethiek

-Hoe kunnen we de juiste zin van het leven vinden?